Ξενάγηση στην Εβραϊκή Αθήνα

Παλιότερα, όταν ξεναγούσα για το Δήμο Αθηναίων, είχα προτείνει τρεις θεματικές ξεναγήσεις: Ρωμαϊκή Αθήνα, Οθωμανική Αθήνα και Εβραϊκή Αθήνα. Οι δύο πρώτες πραγματοποιήθηκαν, η τρίτη όμως δεν είχε γίνει ακόμη όταν διακόπηκε το πρόγραμμα των ξεναγήσεων του Δήμου. Πίστεψα πως ποτέ δε θα μου δινόταν η ευκαιρία, να όμως που έγινε, αυτή την Κυριακή, μετά από πρόσκληση των Atenistas.

Δυστυχώς, στην πόλη απομένουν ελάχιστα κατάλοιπα της εβραϊκής παρουσίας. Ένα σημαντικό κομμάτι της ιστορίας της πόλης έχει εξαφανιστεί σχεδόν σα να μην υπήρξε ποτέ, κάνοντας την πόλη μας φτωχότερη.

Η εβραϊκή παρουσία στην Ελλάδα ξεκινά από την προχριστιανική εποχή. Έχουμε τεκμήρια για ανθηρές κοινότητες σε δραστήρια εμπορικά κέντρα του ελληνιστικού κόσμου (Δήλος, Ρόδος, Κόρινθος). Οι σταθμοί του αποστόλου Παύλου στην Ελλάδα, αντιπροσωπεύουν πόλεις με ανθηρές εβραϊκές κοινότητες, στις οποίες ήξερε ότι θα βρει φιλοξενία και ένα πρώτο ακροατήριο. Από αυτούς τους εβραίους προέρχονταν οι πρώτοι χριστιανοί.

Ο αριθμός των εβραίων στο ελληνικό έδαφος αυξήθηκε μετά τις διαδοχικές αποτυχημένες επαναστάσεις τους κατά των ρωμαίων που οδήγησαν, μεταξύ άλλων, και στην καταστροφή του Ναού του Σολωμώντα.

Θραύσμα από την υστερορωμαϊκή συναγωγή της Κορίνθου. Διακρίνονται οι λέξεις [συνα]ΓΩΓΗ ΕΒΡ[αίων]

Η εβραϊκή παρουσία στον ελλαδικό χώρο συνεχίζεται αδιάλλειπτη όλη τη βυζαντινή εποχή και αργότερα, στη φραγκοκρατία και την τουρκοκρατία. Σταδιακά, δημιουργήθηκε μια μοναδική πολιτιστική παράδοση, που λέγεται Ρωμανιώτικη, γιατί οι εβραίοι της Ελλάδας μιλούσαν «ρωμέικα». Τα ελληνικά ήταν η μητρική τους γλώσσα, στην οποία έγραφαν τα συμβόλαια και τα γράμματά τους, χρησιμοποιώντας όμως εβραϊκούς χαρακτήρες. Τα τραγούδια τους ήταν σε δεκαπεντασύλλαβους, η μουσική τους δε διέφερε από αυτήν των ελλήνων γειτόνων τους, χρησιμοποιούσαν τις ίδες εκφράσεις και παροιμίες, ντύνονταν κι έχτιζαν τα σπίτια τους με τον ίδιο τρόπο. Πρόκειται για ένα πολιτισμικό αμάλγαμα που δε συναντάται πουθενά αλλού στον κόσμο, το οποίο έμελλε να σβηστεί από προσώπου γης από τους Ναζί.

 

Σπίτια στη Μπαρμπούτα, την εβραϊκή συνοικία της Βέρροιας

Το 15^ο αιώνα, δίπλα στους Ρωμανιώτες, εγκαταστάθηκε μια άλλη ομάδα εβραίων, οι Σεφαρδίτες, διωγμένοι από την καθολική Ισπανία (σεφαράντ στα εβραϊκά). Το 1492, τη χρονιά που ο Κολόμβος θα ανακάλυπτε την Αμερική, οι βασιλείς Φερδινάνδος και Ισαβέλλα διέταξαν την έξοδο από τη χώρα όσων δε δέχονταν να ασπαστούν το χριστιανισμό. Ο σουλτάνος Βαγιαζήτ Β΄ διέκρινε αμέσως την εξαιρετική ευκαιρία να μπολιάσει την αυτοκρατορία του με έναν εξαιρετικά δραστήριο πληθυσμό κι έστειλε το στόλο του στην Ισπανία για να μεταφέρει τους εβραίους σε μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, κυρίως τη Θεσσαλονίκη και τη Σμύρνη. Ο τεράστιος αριθμός των νεοφερμένων σταδιακά απορρόφησε τις ρωμανιώτικες μειονότητες στις πόλεις που εγκαταστάθηκε.

Η μεγαλύτερη σεφαρδίτικη κοινότητα στην Ελλάδα ήταν της Θεσσαλονίκης. Οι εβραίοι της πόλης δημιούργησαν άλλο ένα μοναδικό πολιτισμικό αμάλγαμα, με πολλά οθωμανικά στοιχεία. Η ενδυμασία τους – ιδιαίτερα η παραδοσιακή φορεσιά των γυναικών – ήταν μοναδική, η μουσική τους ανατολίτικη αλλά τα τραγούδια τους ήταν στα ισπανοεβραϊκά. Οι δρόμοι της Θεσσαλονίκης αντηχούσαν άπταιστα ισπανικά με την προφορά της Καστίλλης, έστω και ανάμεικτα με εβραϊκές και τούρκικες λέξεις. Ήταν ένας πολιτισμός που έμελλε κι αυτός να εξαφανιστεί.

Στην Αθήνα, η πρώτη μαρτυρία για εβραϊκή παρουσία είναι μια επιγραφή του 3^ου αιώνα π.χ. Πιθανολογείται ότι υπήρχε μια συναγωγή στην περιοχή της αγοράς, μάλλον του τρίτου αιώνα μ.Χ., από την οποία προέρχεται ένα θραύσμα από πεντελικό μάρμαρο με μια επτάφωτη λυχνία (μενορά) κι ένα φοινικόφυλλο (λουλάβ), το οποίο βρέθηκε δίπλα στο άγαλμα του Αδριανού.

Μαρμάρινο θραύσμα από την περιοχή της Αρχαίας Αγοράς

Η εβραϊκή παρουσία στην πόλη συνεχίστηκε κατά το βυζάντιο, τη φραγκοκρατία και την τουρκοκρατία, αλλά διακόπηκε στα χρόνια της ελληνικής επανάστασης, μια περίοδο στην οποία η Αθήνα υπέφερε πολλά.

Οι πρώτοι εβραίοι που εγκαταστάθηκαν ξανά στην πόλη ήρθαν συνοδεύοντας το βασιλιά Όθωνα. Σιγά-σιγά, μια μικρή κοινότητα άρχισε να σχηματίζεται από εβραίους που έρχονταν από άλλα μέρη του ελλαδικού χώρου, κυρίως από τα Γιάννενα. Οι τελευταίοι έχτισαν την πρώτη, μικρή συναγωγή της πόλης, σήμερα γνωστή ως «γιαννιώτικη». Μετά την ενσωμάτωση της Βόρειας Ελλάδας στη χώρα, άρχισαν να καταφθάνουν στην πρωτεύουσα και σεφαρδίτες, οι οποίοι έχτισαν τη δεύτερη συναγωγή της πόλης, το 1935.

Οι εβραίοι της Αθήνας ζούσαν κυρίως στην περιοχή του Θησείου και στα Πετράλωνα. Οι γειτονιές αυτές ποτέ δεν είχαν το χαρακτήρα γκέτο, αλλά περιείχαν και πολλά χριστιανικά σπίτια. Οι περισσότεροι ήταν έμποροι και διατηρούσαν καταστήματα στην περιοχή του Μοναστηρακίου. Ο περίφημος Γιουσουρούμ άνοιξε εδώ το πρώτο παλαιοπωλείο, δίνοντας το όνομά του σε όλα τα παλαιοπωλεία και παζάρια μεταχειρισμένων της Ελλάδας.

Ο ελληνικός εβραϊσμός καταστράφηκε από το Χίτλερ. Το 98% των εβραίων της Ελλάδας δε γύρισαν ποτέ από τα στρατόπεδα. Τα σπίτια τους έμειναν άδεια, για να κατοικηθούν αργότερα από τους πρόσφυγες του εμφυλίου ή τους οικονομικούς μετανάστες του μεταπολέμου. Άλλα γκρεμίστηκαν στο βωμό της αντιπαροχής. Σήμερα οι εβραίοι της Αθήνας ζουν σε ανώνυμες πολυκατοικίες όπως όλοι μας. Τα μόνα μνημεία της κοινότητας που μπορεί να δει κανείς σήμερα είναι το εξαιρετικό Εβραϊκό Μουσείο, οι δύο συναγωγές στην οδό Μελιδώνη στο Θησείο και το διακριτικό μνημείο του Ολοκαυτώματος δίπλα τους.

Advertisement