Ολυμπιακή Φλόγα: μια σύντομη αναδρομή

Στις 10 Μαΐου 2012, έγινε στην Αρχαία Ολυμπία η καθιερωμένη τελετή της αφής της Ολυμπιακής Φλόγας ενόψει των ολυμπιακών αγώνων του Λονδίνου.

Πώς όμως καθιερώθηκε αυτή τη τελετή; Οι περισσότεροι πιστεύουν ότι πρόκειται για αναβίωση της τελετής που λάμβανε χώρα κάθε τέσσερα χρόνια στον ίδιο χώρο, πριν την έναρξη των αρχαίων ολυμπιακών αγώνων. Τα πράγματα όμως είναι κάπως διαφορετικά. Αρχικά, στις αρχαίες ολυμπιάδες, όλες οι φλόγες που άναβαν στους βωμούς του ιερού προέρχονταν από την άσβηστη φλόγα της Εστίας, η οποία υποθέτουμε ότι βρισκόταν στο Πρυτανείο. Αυτό ήταν  ένα σχετικά μικρό και καθόλου εντυπωσιακό κτίριο (από το οποίο ελάχιστα σώζονται) το οποίο ήταν ουσιαστικά το πολιτικό και διοικητικό κέντρο του ιερού.

Πολλοί αρχαίοι λαοί και πολιτισμοί (αλλά και ορισμένοι σύγχρονοι) θεωρούσαν τη φωτιά πράγμα ιερό, θεϊκό, μαγικό ή εξαγνιστικό (ή οποιονδήποτε συνδυασμό των παραπάνω). Την εποχή πριν την επινόηση των αναπτήρων, το άναμμα μιας φωτιάς ήταν μια πολύπλοκη και χρονοβόρα διαδικασία. Ήταν επομένως  αναγκαίο να υπάρχει πάντα μια φωτιά από την οποία μπορούσε κάποιος να ανάψει ένα λυχνάρι ή έναν πυρσό στα γρήγορα, σε περίπτωση ανάγκης. Όλες οι αρχαίες ελληνικές πόλεις διέθεταν τη δική τους άσβηστη φωτιά, την οποία φρόντιζαν οι ιέρειες της Εστίας. Όλα τα σπίτια είχαν αναμμένο το βράδυ ένα λυχνάρι, ή τη θράκα. Όλες οι ιερουργίες ξεκινούσαν με το άναμμα μιας φωτιάς, ακόμη και όσες δεν περιλάμβαναν θυσία. Ακόμη και σήμερα αποδίδουμε στη φωτιά θεϊκές ιδιότητες – σκεφτείτε το εικονοστάσι και το Άγιο Φως, για παράδειγμα.

Οι γνώσεις μας για τις τελετές που γίνονταν στην Ολυμπία την αρχαιότητα είναι ελάχιστες. Οι αρχαίοι συγγραφείς τις αναφέρουν ελάχιστα ή καθόλου, επικεντρώνοντας την προσοχή τους στα αγωνίσματα, τους νικητές και άλλα αξιομνημόνευτα συμβάντα των αγώνων, με την ίδια λογική που σήμερα, περιγράφοντας ένα γάμο, δεν αναφερόμαστε στην τελετή, η οποία είναι γνωστή και δεδομένη, αλλά περιγράφουμε το νυφικό, την τούρτα, τους καλεσμένους, κτλ.

Η άνοδος του Χριστιανισμού, για τον οποίο οι ολυμπιακοί αγώνες δεν ήταν τίποτα άλλο παρά παγανιστικές τελετές, οδήγησε στην παύση των αγώνων τον 4ο ή 5ο αιώνα μ.Χ. Ακολούθησαν διάφορες προσπάθειες αναβίωσης, αλλά η πρώτη διοργάνωση των ολυμπιακών αγώνων που ξέρουμε σήμερα έγινε το 1896 στην Αθήνα. Οι σύγχρονοι Ολυμπιακοί αγώνες δεν αποτελούν προσπάθεια αναβίωσης του αρχαίου πρωτοτύπου, αλλά μάλλον μια επανερμηνεία του, με πολλά νεωτεριστικά στοιχεία. Τα αθλήματα που περιλαμβάνονται ήταν από την πρώτη κιόλας ολυμπιάδα διαφορετικά, στους αθλητές απονέμονται μετάλλια κι όχι στεφάνια αγριελιάς, η διοργάνωσή των αγώνων ανατίθεται σε διαφορετική πόλη κάθε τέσσερα χρόνια, οι γυναίκες μπορούν και να παρακολουθούν και να συμμετέχουν, ενώ -φυσικά- οι αθλητές δεν αγωνίζονται γυμνοί.

Στους αρχαίους αγώνες δεν υπήρχε αφή της ολυμπιακής φλόγας, ούτε λαμπαδηδρομία. Το άναμμα μιας φλόγας για τη διάρκεια των αγώνων έγινε για πρώτη φορά στους Ολυμπιακούς του 1928 στο Άμστερνταμ, γινόταν στο στάδιο κι όχι στην Ολυμπία. Αυτό έγινε για πρώτη φορά το 1936, για τους Ολυμπιακούς του Βερολίνου. Το ναζιστικό καθεστώς είδε τη διοργάνωση των αγώνων ως μια μοναδική ευκαιρία για να συνδέσουν το Τρίτο Ράιχ με το κύρος και την ακτινοβολία του κλασσικού πολιτισμού. Δεν ήταν καθόλου τυχαίο το ότι επέλεξαν να γίνει η αφή της φλόγας στην κοιτίδα των αγώνων και από εκεί να μεταφερθεί χέρι-με-χέρι, από μια σειρά αθλητών, ως το Βερολίνο. Εκείνοι επίσης εισήγαγαν τη χρήση του κατόπτρου για να ανάψει η φλόγα από τις ακτίνες του ήλιου, χωρίς να την αγγίξει ανθρώπινο χέρι. Επρόκειτο για συμβολικότατες χειρονομίες, τις οποίες η γερμανική προπαγάνδα εκμεταλλεύτηκε φυσικά στο έπακρο. Και όμως, ο δυσμενής συσχετισμός της με τους Ναζί, δεν επισκίασε τη δημοτικότητα της ιδέας, η οποία επαναλήφθηκε στους Ολυμπιακούς του Λονδίνου το 1948 και σε όλους τους ολυμπιακούς αγώνες έκτοτε, θερινούς και χειμερινούς.

Για όσους διερωτώνται, βλέποντας τις αγαλμάτινες και στυλιζαρισμένες χειρονομίες των γυναικών που παριστάνουν τις ιέρειες και των ανδρών που τις συνοδεύουν, αυτές οφείλονται στη μόδα της κλασσικιστικής αναβίωσης του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα και ιδιαίτερα στην Εύα Πάλμερ-Σικελιανού, η οποία, λίγα χρόνια νωρίτερα, είχε προσπαθήσει να αναβιώσει τα Πύθια, στους Δελφούς. Η Εύα Σικελιανού -μια εκπληκτική γυναίκα, σύμφωνα με τις μαρτυρίες– ήταν μεγάλη θαυμάστρια του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Στις γνωριμίες της συγκαταλεγόταν η διάσημη ηθοποιός Σάρα Μπερνάρ, κατεξοχήν εκπρόσωπος της στομφώδους απαγγελίας με μεγάλες, δραματικές χειρονομίες,  ενώ ήταν φίλη της Ισιδώρας Ντάνκαν, η οποία δημιούργησε μια νέα σχολή χορού, αντλώντας έμπνευση από τις στάσεις αρχαίων αγαλμάτων. Η συμβολή όλων αυτών των επιρροών ήταν προφανής στις θεατρικές παραστάσεις που διοργάνωσε η Εύα Σικελιανού στους Δελφούς, οι οποίες με τη σειρά τους επηρρέασαν σκηνοθέτες και ηθοποιούς αρχαίου δράματος για πολλά χρόνια, όπως επίσης και τους χορογράφους της τελετής αφής της Ολυμπιακής φλόγας.

Τα στοιχεία που έχουμε στη διάθεσή μας για την αρχαία μουσική και το χορό είναι τόσο λίγα, που η αναβίωσή τους είναι αδύνατη, παρά τις προσπάθειες που έχουν σημειωθεί κατά καιρούς. Πιστεύω ωστόσο ότι η αρχαία ελληνική μουσική θα πρέπει να ήταν πιο ρυθμική και πολύ  μελωδικότερη από αυτή που ακούμε κατά καιρούς στις διάφορες προσπάθειες ανασύνθεσής της. Ας μην ξεχνάμε πως η μουσική των αρχαίων Ελλήνων ήταν φτιαγμένη για να τραγουδιέται, να χορεύεται, ακόμη και να παρακινεί τους πολεμιστές για μάχη.

Όσον αφορά τους χορούς, σίγουρα οι κινήσεις των χορευτών θα ήταν πιο ζωηρές και λιγότερο αγαλμάτινες. Οι χοροί των γυναικών θα πρέπει να συνδύαζαν χάρη, θηλυκότητα αλλά και σεμνότητα, όπως απαιτούσαν τα ήθη της εποχής. Όσο για τους ανδρικούς χορούς, ιδιαίτερα τον πυρρίχιο που αναφέρουν οι πηγές, θα πρέπει να είχε γρήγορο ρυθμό και έντονες, δυναμικές κινήσεις που θα επιδείκνυαν τη ρώμη των χορευτών. Δεν αποκλείεται οι χορευτές να εκτελούσαν ψεύτικες μονομαχίες και να συνόδευαν το χορό με πολεμικές κραυγές. Τέτοιοι χοροί έχουν επιβιώσει στην ελληνική λαϊκή παράδοση και χορεύονται ως τις μέρες μας (δύο παραδείγματα εδώ κι εδώ).

Θα πρέπει να αναφέρω εδώ ότι η τελετή της αφής γίνεται κάθε δύο χρόνια, μια φορά για τους θερινούς και μία για τους χειμερινούς αγώνες. Πριν από κάθε επίσημη τελετή, γίνεται μια «πρόβα τζενεράλε», με κοστούμια, κατά τη διάρκεια της οποίας ανάβεται μια φλόγα με τον ίδιο τρόπο που χρησιμοποιείται και για την επίσημη τελετή. Η φωτιά αυτή διατηρείται και χρησιμοποιείται για ν’ ανάψει τον πυρσό των λαμπαδηδρόμων στις (σπάνιες) περιπτώσεις που οι ουρανοί είναι συννεφιασμένοι και ο ήλιος δε μπορεί να χρησιμοποιηθεί για το σκοπό αυτό.

(Κύριες πηγές: Judith Swaddling, The Ancient Olympic Games, 1980, London, Αλέξης Σολωμός, Θεατρικό Λεξικό, 1989, Αθήνα, καθώς και οι σύνδεσμοι που θα βρείτε μέσα στο κείμενο).