Η καταστροφή του Παρθενώνα

Κατά τη διάρκεια των επόμενων τριών ημερών, θα έχουμε την ευκαιρία να απολαύσουμε ένα πλήθος εκδηλώσεων με θέμα «Ιστορίες φωτιάς» οι οποίες διοργανώνονται από το Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού.

Σκέφτηκα ότι η στιγμή είναι κατάλληλη για να δημοσιεύσω κι εγώ μια ιστορία φωτιάς, η οποία συνέβη πριν από τρεις αιώνες περίπου και η οποία σημάδεψε την Αθήνα για πάντα.

Πρόκειται φυσικά για την καταστροφή του Παρθενώνα, το 1687.

Η έκρηξη που κατέστρεψε τον Παρθενώνα. Αναπαράσταση από εδώ.

Το ιστορικό πλαίσιο

Αρχικά, ας εξετάσουμε το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο διαδραματίζεται η ιστορία μας. Κατά τον δέκατο έβδομο αιώνα, η Ελλάδα δεν αποτελεί παρά ένα μικρό κι ασήμαντο τμήμα της αχανούς Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Μια άλλη μεγάλη δύναμη της εποχής, η ισχυρή Δημοκρατία της Βενετίας, ανταγωνιζόταν με την Οθωμανική Αυτοκρατορία για τον έλεγχο των εμπορικών οδών της Ανατολικής Μεσογείου. Η αντιπαλότητα μεταξύ των δύο δυνάμεων διήρκεσε συνολικά πάνω από τρεις αιώνες, κατά τη διάρκεια των οποίων διεξήχθησαν επτά βενετοτουρκικοί πόλεμοι (οχτώ αν συνυπολογίσουμε και την πολιορκία της Θεσσαλονίκης) , από το 1422 ως το 1718. Όλες οι συγκρούσεις συμπεριλάμβαναν ελληνικά εδάφη, αφού η Ελλάδα βρισκόταν στη μέση εκείνων των πολύτιμων και διαφιλονικούμενων εμπορικών οδών.

Κτήσεις της Βενετικής Δημοκρατίας: με σκούρο κόκκινο οι κτήσεις των αρχών του 15ου αιώνα, με κόκκινο όσες κατακτήθηκαν στις αρχές του 16ου αιώνα, με ροζ οι περιοχές που κατακτήθηκαν για περιορισμένο διάστημα. Οι κίτρινες θάλασσες αντιπροσωπεύουν περιοχές στις οποίες κυριαρχούσε ο Βενετικός στόλος κατά τον 15ο αιώνα, ενώ οι γραμμές δείχνουν τις βασικές εμπορικές οδούς. Τα μωβ τετράγωνα είναι σημαντικά εμπορικά κέντρα και αποικίες. Από εδώ.

Την εποχή της ιστορίας μας, οι δύο πρωταγωνιστές είχαν αρχίσει να παρουσιάζουν σημεία παρακμής. Οι βενετοί ένιωθαν ήδη τον αντίκτυπο της ανακάλυψης νέων υπερπόντιων εμπορικών οδών στην Ασία και της ανόδου της Πορτογαλίας, ενώ η φήμη του Οθωμανικού στρατού ως ανίκητου είχε κλονιστεί ανεπανόρθωτα μετά την ήττα τους έξω από τη Βιέννη.

Συγκροτήθηκε ο Ιερός συνασπισμός του Λιντς, με στόχο να διώξει τους Οθωμανούς από την Ευρώπη. Η Βενετία ήταν μέλος του συνασπισμού και στόχευε στην ανάκτηση του ελέγχου των ελληνικών θαλασσών. Οι βενετικές δυνάμεις περιλάμβαναν μεγάλο αριθμό μισθοφόρων από διάφορες χώρες καθώς και έλληνες εθελοντές, οι οποίοι έτρεφαν την ελπίδα της απελευθέρωσης από τον τουρκικό ζυγό. Ως τα τέλη του Αυγούστου του 1687, οι Οθωμανοί είχαν χάσει τον έλεγχο των περισσότερων κάστρων στη δυτική και νότια Ελλάδα. Ωστόσο για την υπεράσπιση των νέων τους κτήσεων οι βενετοί έπρεπε να θέσουν υπό τον έλεγχό τους κάστρα-κλειδιά βόρεια από τις περιοχές που έλεγχαν.

Η πολιορκία

Στις 21 Σεπτεμβρίου 1687, ο βενετικός στόλος έφτασε στον Πειραιά, υπό τις διαταγές του στρατηγού Φραντσέσκο Μοροζίνι (βενετού επικεφαλής του εκστρατευτικού σώματος) και του Κόμη Otto Wilhelm von Königsmarck (σουηδού διοικητή των μισθοφορικών μονάδων). Η πολυπολιτισμική στρατιά στρατοπέδευσε γύρω από την Αθήνα, που τότε είχε περίπου δέκα χιλιάδες κατοίκους. Οι χριστανοί της πόλης είχαν ήδη αρχίσει μυστικές συνεννοήσεις με τους βενετούς, ενώ πολλοί από τους μουσουλμάνους είχαν προλάβει να διαφύγουν. Οι υπόλοιποι κλείστηκαν στο κάστρο, δηλαδή την Ακρόπολη.

Την εποχή εκείνη η Ακρόπολη δεν θύμιζε σε τίποτα το λαμπρό ιερό της αρχαιότητας.  Στην πολυτάραχη ιστορία του, ο Ιερός Βράχος είχε αλλάξει όψη. Ο Παρθενώνας είχε χάσει την αρχική του οροφή και, αφού είχε λειτουργήσει επί αιώνες ως χριστιανική εκκλησία, τώρα ήταν τζαμί. Ο δεύτερος σε μέγεθος ναός της Ακρόπολης, το Ερέχθειο, είχε μετατραπεί σε κατοικία του τούρκου διοικητή της πόλης και του χαρεμιού του. Η πρόσταση των κορών είχε μετατραπεί σε δωμάτιο, και τα κενά ανάμεσα στις καρυάτιδες ήταν χτισμένα. Τα Προπύλαια είχαν μετατραπεί σε οχυρότατη θέση με πολλαπλές γραμμές άμυνας. Ο Ναός της Αθηνάς Νίκης είχε κατεδαφιστεί λίγο πριν τη βενετική πολιορκία και τα οικοδομικά του υλικά είχαν ενσωματωθεί στα οχυρωματικά έργα (πράγμα που τα προστάτεψε από το βομβαρδισμό). Ένας οικισμός από μικρά σπίτια και στενά δρομάκια καταλάμβανε όση από την επιφάνεια του βράχου ήταν ελεύθερη από τείχη ή μνημεία.

Η Ακρόπολη πριν την πολιορκία το 1697. Προσέξτε το μιναρέ στη νοτιοδυτική γωνιά του Παρθενώνα, ο οποίος είχε μετατραπεί σε τζαμί. Η Ακρόπολη τότε ήταν ένα ισχυρό και πυκνοκατοικημένο κάστρο, όπως τα περισσότερα της εποχής. Η αναπαράσταση από εδώ.

Με βάση τα σχέδια των μηχανικών και τις αναφορές οι Βενετοί έλαβαν θέσεις γύρω από την πόλη και έταξαν το πυροβολικό τους κυρίως στα δυτικά της ακρόπολης. Στις πλαγιές του λόφου της Πνύκας έταξαν πυροβολαρχία από κανόνια ενώ στο λόφο του Αρείου Πάγου έταξαν συστοιχία όλμων. Μετά την αρχική ανταλαγή πυρών, τοποθέτησαν και συστοιχία δύο όλμων στα ανατολικά της Ακρόπολης.

Η πολιορκία της Αθήνας το 1687. Ο χαράκτης φαίνεται πως ενδιαφέρθηκε ιδιαίτερα για την απεικόνιση των διάφορων μονάδων του βενετικού εκστρατευτικού σώματος αλλά δεν έδωσε μεγάλη σημασία στη γεωγραφική ακρίβεια. Το αποτέλεσμα είναι μια τοπογραφία από την οποία λείπουν εντελώς οι λόφοι γύρω από την Ακρόπολη καθώς και ο Πειραιάς.

Η ανατίναξη του Ναού

Στις 23 του μηνός οι πολιορκητές άρχισαν να εκπέμπουν πυκνά πυρά εναντίον του κάστρου. Με βάση τα ίχνη πάνω στον Παρθενώνα και διάφορους υπολογισμούς, το βενετικό πυροβολικό έριξε πάνω από 2000 βολές, από τις οποίες 800 έπληξαν κυρίως την δυτική πρόσοψη του ναού.

Οι Οθωμανοί είχαν θεωρήσει ότι ο Παρθενώνας ήταν το ασφαλέστερο μέρος για την αποθήκευση του πιο επικίνδυνου υλικού στο κάστρο, της πυρίτιδας. Επρόκειτο για μοιραίο λάθος. Κατά τη διάρκεια του βομβαρδισμού το βράδυ της 26ης προς 27η Σπετεμβρίου, δύο εκρηκτικές βόμβες διαπέρασαν την οροφή από κάποιο άνοιγμα και η ανάφλεξη της πυρίτιδας είχε ως αποτέλεσμα ισχυρότατη έκρηξη. Μέσα σε δευτερόλεπτα, ο ναός έχασε ολόκληρο το μεσαίο τμήμα του. Τεράστια κομμάτια από τους κίονες, το επιστύλιο και το σηκό του ναού εκτινάχθηκαν προς όλες τις κατευθύνσεις, σκορπώντας το θάνατο. Ό,τι απέμεινε από το διαλυμένο πια ναό άρπαξε φωτιά, η οποία γρήγορα διαδόθηκε και στα γειτονικά σπίτια. Όλη τη νύχτα καθώς και την επόμενη μέρα, η Ακρόπολη ήταν τυλιγμένη στις φλόγες.

Στρατιωτικά αποτελέσματα

Δύο μέρες αργότερα, στις 29 του μηνός, η τουρκική φρουρά παραδόθηκε και η Αθήνα προστέθηκε στις νέες Βενετικές κτήσεις. Ο Μοροζίνι δέχτηκε επαίνους από τη Γαληνοτάτη Δημοκρατία, ενώ κόπηκαν και αναμνηστικά μετάλλια του γεγονότος.

Τα στρατηγικά κέρδη από αυτή τη νίκη ήταν μηδαμινά. Σε λίγους μήνες οι Βενετοί αποφάσισαν να εγκαταλείψουν την Αθήνα υποχωρώντας στις θέσεις τους στην Πελοπόννησο. Μαζί τους οι χριστιανοί κάτοικοι της πόλης πήραν το δρόμο της προσφυγιάς, φοβούμενοι τα αντίποινα των Τούρκων. Η ακρόπολη έμελλε να παραμείνει στα χέρια τους ως την απελευθέρωση.

Επιπτώσεις στα μνημεία

Η έκρηξη έπληξε ανεπανόρθωτα την αξιοθαύμαστη στατική του Παρθενώνα. Ο ναός, ο οποίος ήταν σχεδόν άθικτος, παρά το πέρασμα αμέτρητων σεισμών και πολεμικών συγκρούσεων επί δύο χιλιετίες, μετά το βομβαρδισμό δεν ήταν παρά μια σκιά της προηγούμενης δόξας του. Ολόκληρο το μεσαίο τμήμα είχε διαλυθεί και τα επιστύλια που συνέδεαν τους κίονες εξασφαλίζοντας τη σταθερότητα του οικοδομήματος είχαν μετατραπεί σε μαρμάρινους ογκόλιθους, μπάζα που γέμιζαν τον πρώην Ιερό Βράχο .

Αναπαράσταση του κατεστραμμένου Παρθενώνα. Η έκρηξη κατέστρεψε την οροφή και όλο το μεσαίο τμήμα του ναού. Απέμειναν οι κίονες στη δυτική και ανατολική πλευρά του ναού, καθώς και κάποια τμήματα από το σηκό. Στη μέση του ναού, πάνω στο πάτωμα του σηκού, χτίστηκε το νέο, μικρότερο τζαμί της Ακρόπολης, που κατεδαφίστηκε το 1842.

Την αρχή έκαναν οι βενετοί, προσπαθώντας να αφαιρέσουν τα κολοσσικά αγάλματα του δυτικού αετώματος που ήταν ακόμη σε καλή κατάσταση. Για να στήσουν σκαλωσιές και γερανούς θα έπρεπε να μεταφέρουν τα κατάρτια των πλοίων από τον Πειραιά, κάτι που απέφυγαν. Το αποτέλεσμα ήταν ότι στην προσπάθειά τους να κατεβάσουν τα αγάλματα τα τελευταία έπεσαν και συνετρίβησαν. Οι βενετοί και οι μισθοφόροι τους έπρεπε να αρκεστούν σε όσα έργα τέχνης μπορούσαν να μεταφέρουν σχετικά εύκολα, όπως το περίφημο Λιοντάρι του Πειραιά και διάφορα άλλα θραύσματα, τα οποία σήμερα βρίσκονται σε διάφορα μουσεία της Ευρώπης.

Ως τη μοιραία έκρηξη, ο Παρθενώνας αποτελούσε πάντα ιερό χώρο. Ο ναός της ΑΘηνάς είχε μετατραπεί σε εκκλησία κι αργότερα σε τζαμί, διατηρώντας πάντα την ιερότητά του. Ξαφνικά όμως, ο Βενετικός βομβαρδισμός κατέστρεψε την ακεραιότητά του και τον μετέτρεψε σε ένα σωρό ερειπίων, τα οποία δεν είχαν καμία αξία ή χρησιμότητα για τους Μουσουλμάνους διοικητές της πόλης. Οι Οθωμανοί γρήγορα έχτισαν ένα νέο, μικρότερο τζαμί στη θέση του παλιού, αλλά τα απομεινάρια του αρχαίου ναού δεν ήταν πλέον τμήματά του. Ήταν απλώς ερείπια, ο όγκος των οποίων ήταν ο μόνος λόγος που δεν απομακρύνθηκαν. Η σχέση τους με την αμυδρή ανάμνηση ενός ένδοξου παρελθόντος τα έκανε σεβαστά από τους χριστιανούς υπηκόους, των οποίων όμως ο σεβασμός θα ήταν σαφώς μεγαλύτερος αν τα μαρμάρινα ερείπια αποτελούσαν τμήματα μιας εκκλησίας. Ο διαλυμένος ναός ήταν πλέον απροστάτευτος – ο δρόμος για τη λεηλασία του είχε ανοίξει.

Τις δεκαετίες που ακολούθησαν, αρκετοί ξένοι περιηγητές και αρχαιόφιλοι (ή αρχαιοκάπηλοι) πέρασαν από την Ακρόπολη με γνωστότερο το διαβόητο Λόρδο Έλγιν. Ο Σκώτος διπλωμάτης προσέλαβε ντόπιους εργάτες για να πριονίσουν και να αφαιρέσουν το γλυπτό διάκοσμο από τα ογκώδη μαρμάρινα τμήματα του θριγκού, κι έπειτα τα μετέφερε στη Βρετανία. Σήμερα τα κλοπιμαία του Λόρδου βρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο, παρά τις ελληνικές διεκδικήσεις.

Η ιστορία της καταστροφής του Παρθενώνα δεν είναι άγνωστη. Αντίθετα, είναι γνωστή και χιλιοειπωμένη, αλλά τις περισσότερες φορές οι περιγραφές της μοιραίας έκρηξης περιέχουν σφάλματα και ανακρίβειες που οφείλονται σε ελλιπή γνώση των δυνατοτήτων (και περιορισμών) των όπλων της εποχής.   Αν σας ενδιαφέρει να μάθετε πώς και από που έπεσε η μοιραία βόμβα που διέλυσε το ναό, θα χρειαστεί να κάνετε λίγη υπομονή ως την επόμενη ανάρτησή μου.