Αθήνα, 180 χρόνια πρωτεύουσα

Δύο χρόνια μετά την ανεξαρτησία της Ελλάδας, η Αθήνα επιλέγεται ως πρωτεύουσα του νέου κράτους.

Η απόφαση υπαγορεύτηκε κυρίως από πολιτικούς και ιδεολογικούς λόγους και όχι από πρακτικούς. Η Αθήνα που, πριν την έναρξη της επανάστασης, ήταν μια πόλη 12.000 κατοίκων, είχε υποφέρει ιδιαίτερα από τις μάχες της περιόδου 1826-’27 κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Ακρόπολης από τις δυνάμεις του Κιουταχή. Ο πληθυσμός της είχε μειωθεί.

Σύμφωνα με αναφορές της εποχής, είχαν διατηρηθεί όρθια μόνο 80 κτίσματα από τα περίπου 1.200 που είχε προηγουμένως. Συνεπώς η πόλη δε διέθετε κτιριακό εξοπλισμό, αλλά ούτε και αποτελούσε σημαντικό οικονομικό κέντρο, καθώς την περίοδο εκείνη ο Πειραιάς αποτελούσε λιμάνι ήσσονος σημασίας.

1. Η αρχαία αγορά της Αθήνας το 1834. Αριστερά, ένας γίγαντας από το Ωδείο, ενώ στο βάθος το «Θησείο» που τότε λειτουργούσε ως ναός του Αγίου Γεωργίου. Ανάμεσά τους σπίτια και ερείπια.

Η Αθήνα όμως διέθετε κάτι που οι άλλες υποψήφιες πόλεις (Ναύπλιο, Πάτρα, Κόρινθος, Μέγαρα) δεν είχαν: την αίγλη της πολιτιστικής της κληρονομιάς και την ιστορική της σημασία για την ταυτότητα του νέου κυρίαρχου κράτους αλλά και για τη σύνδεση της νέας δυναστείας με τη δόξα της αρχαίας Ελλάδας.

Έτσι, το 1833, η Αντιβασιλεία και ο Όθωνας (ακολουθώντας ίσως την βούληση του πατέρα του, Λουδοβίκου Α΄) αποφασίζουν τη μεταφορά της πρωτεύουσας στην Αθήνα. Ήδη από το 1831 δύο αρχιτέκτονες, ο έλληνας Σταμάτιος Κλεάνθης και ο γερμανός Eduard Schaubert, δούλευαν εκεί διενεργώντας τοπογραφική αποτύπωση της παλιάς πόλης. Τον Ιούνιο του 1833 το πολεοδομικό σχέδιο που εκπόνησαν για την νέα πρωτεύουσα εγκρίθηκε από τον Όθωνα. Επρόκειτο για ένα εμπνευσμένο σχέδιο, το οποίο όμως αναθεωρήθηκε αρκετές φορές εξαιτίας οικονομικών λόγων.

Το Σεπτέμβρη του 1834, βασιλικό διάταγμα ανακηρύσσει την Αθήνα βασιλική καθέδρα και πρωτεύσουσα πόλη. Το Δεκέμβρη του ίδιου χρόνου καταφθάνει στην πόλη ο Όθωνας με την ακολουθία του.

2. Οι Αθηναίοι υποδέχονται τον Όθωνα στο Θησείο, Δεκέμβριος του 1834.

Για πολλά χρόνια η πόλη θυμίζει εργοτάξιο, καθώς οικοδομήματα ανεγείρονται πυρετωδώς για την κάλυψη των στεγαστικών αναγκών των παλιών αλλά και των νέων κατοίκων της.Η έδρα της κυβέρνησης, η γραφειοκρατία, τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, οι ευκαιρίες για εργασία, όλα συμβάλλουν στη δημιουργία ενός μεταναστευτικού ρεύματος από την επαρχία προς τη νέα πρωτεύουσα, η οποία διαρκώς διογκώνεται.

Ενδεικτικό της ταχύτητας με την οποία αναπτύχθηκε η πόλη είναι το γεγονός ότι, 60 χρόνια αργότερα, όταν διοργανώθηκαν οι πρώτοι σύγχρονοι Ολυμπιακοί αγώνες στην Αθήνα, οι κάτοικοί της είχαν δεκαπλασιαστεί (περίπου 123.000). Μέχρι το 1921 ο πληθυσμός είχε σχεδόν τριπλασαστεί (473.000) για να αυξηθεί ακόμη περισσότερο μετά την μικρασιατική καταστροφή, όταν, μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών, το κέντρο της πρωτεύουσας περικυκλώθηκε από παραγκουπόλεις προσφύγων και ο πληθυσμός της άγγιξε τους 718.000 κατοίκους. Από εκεί και πέρα αρχίζει και η επέκταση των ορίων της πόλης, η οποία, από την δεκαετία του ’50 και μετά, εξαπλώθηκε με ραγδαίους ρυθμούς.

3. Αθήνα, 1835. Στη μέση το Τζαμί του Τζισταράκη, στο Μοναστηράκι και στο βάθος ο Λυκαβηττός.

4. Αθήνα, 1870. Διακρίνονται τα Ανάκτορα (σημερινή βουλή) και η πλατεία Συντάγματος. Ελάχιστα σπίτια βρίσκονται εκεί που σήμερα είναι το Κολωνάκι κι ο Ευαγγελισμός. Ο Λυκαβηττός δεν έχει αναδασωθεί ακόμη.

5. Αθήνα, λίγο πριν τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Το Κολωνάκι κι ο Ευαγγελισμός είναι πια κανονικές γειτονιές. Στα ανατολικά διακρίνονται οι οικισμοί των προσφύγων, ενώ οι Αμπελόκηποι είναι ακόμη χωράφια.

6. Αθήνα, δεκαετία του 1960. Η πόλη έχει ήδη αρχίσει να παίρνει το σχήμα και το μέγεθος που ξέρουμε σήμερα.

Το αποτέλεσμα αυτής της ακράτητης, αλλά και άναρχης ανάπτυξης ήταν η αλλοίωση του φυσικού τοπίου: τα ποτάμια και τα ρεύματα του λεκανοπεδίου καλύφθηκαν, ενώ οι λόφοι ανάμεσά τους είτε καλύφθηκαν από πυκνοχτισμένες συνοικίες, είτε ισοπεδώθηκαν για να γίνουν οικοδομικά υλικά. Όσο για τον περίφημο Αττικό ελαιώνα, που εκτεινόταν από την περιοχή του Κηφισσού ποταμού ως τους πρόποδες του Αιγάλεω, εξαφανίστηκε.

7. Ο Ναός του Ολυμπίου Διός και το Στάδιο, όπως φαίνονται από την Ακρόπολη. Η πρώτη φωτογραφία χρονολογείται λίγο μετά τους Ολυμπιακούς του 1896 και η δεύτερη το 2011. Προσέξτε την πυκνή δόμηση που έχει καλύψει την περιοχή από τον Αρδηττό ως τον Υμηττό, και το λόφο, στα δεξιά της φωτογραφίας, που έχει μείνει μισός από τη λατόμευση.

8. Το αστεροσκοπείο (λόφος των Νυμφών) όπως φαίνεται από την Ακρόπολη, σε δύο φωτογραφίες, του 1860 και του 2009. Σε πρώτο πλάνο ο Άρειος Πάγος και στο βάθος ο ελαιώνας, ο οποίος σήμερα έχει εξαφανιστεί πλήρως.

Παράλληλα, η πυκνότητα της δόμησης εντός των παλιών ορίων της πόλης αυξήθηκε, ενώ το μεγαλύτερο μέρος της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς του νεοκλασικισμού θυσιάστηκε στο βωμό της οικιστικής ανάπτυξης.

Η Αθήνα, ο μικρός και κατεστραμένος οικισμός του 1834, που βρισκόταν γατζωμένος στις πλαγιές της Ακρόπολης, μετατράπηκε, μέσα σε 180 χρόνια σε μια μεγαλούπολη πέντε εκατομύριων κατοίκων, που απλώνεται σε όλο το λεκανοπέδιο και στις πλαγιές των βουνών που το ορίζουν.

Δορυφορική φωτογραφία του λεκανοπεδίου της Αθήνας

9. Δορυφορική φωτογραφία του λεκανοπεδίου: έχοντας καλύψει πλήρως την έκταση ανάμεσα στα βουνά που το οριοθετούν, ο αστικός ιστός εξαπλώνεται και έξω από αυτό.

Πρόκειται για μια μεγαλούπολη, όπου το παλιό και το καινούριο προσπαθούν να βρουν τον τρόπο να συνυπάρξουν στη σκιά του αρχαίου μεγαλείου της.

10. Η Ακρόπολη δεσπόζει πάνω από τη σύγχρονη πόλη, σε μια λήψη από ΒΔ. Ανάμεσα στα αρχαία και τα σύγχρονα κτίρια, διακρίνονται η Πλάκα και τα Αναφιώτικα.

Πηγές φωτογραφιών:

1. J.J. Wolfensberger, υδατογραφία, 1834. Από τον Οδηγό της Αρχαίας Αγοράς, Αμερικανική σχολή κλασσικών σπουδών.

2. Η υποδοχή του Όθωνα στην Αθήνα, Μόναχο, Βαυαρική Κρατική Πινακοθήκη (από την ΙΕΕ).

3. F. Stademann, 1835, από το A. Papageorgiou-Venetas, Athens, The ancient Heritage and teh historic cityscape in a modern metropolis, Αθήνα, 1994.

4. Φωτογραφία αγνώστου, 1870, από το Μεταμορφώσεις του Αστικού Τοπίου, έκδ. Μουσείο Μπενάκη (λεπτομέρεια).

5. Άγνωστη.

6. Φωτογραφία αγνώστου, όπ. 3.

7. Αριστερά, Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αθηνών (Deutsches Archäologisches Institut (DAI)). Δεξιά, © Αριστοτέλης Κοσκινάς.

9. Από εδώ.