Τα βλέπουμε παντού, κι όμως ελάχιστοι από εμάς ξέρουμε τι σημαίνουν. Τι είναι το ματόχαντρο; Γιατί έχει σχήμα ματιού; Γιατί είναι γαλάζιο κι όχι καστανό, για παράδειγμα;
Το κακό μάτι
Η πεποίθηση ότι το μάτι του εχθρικά διακείμενου ή ζηλόφθονου ανθρώπου μπορεί να προκαλέσει κακοτυχία, αρρώστιες ακόμη και θάνατο, είναι πολύ διαδεδομένη σε όλη τη μέση Ανατολή (από την Ινδία ως την Τουρκία), και τη λεκάνη της Μεσογείου (Βαλκάνια, Ιταλία, Ισπανία και βόρεια Αφρική). Επίσης, μέσω του αποικισμού, μεταλαμπαδεύτηκε και σ’ ολόκληρη τη Λατινική Αμερική.
Ιστορία
Ξέρουμε σίγουρα ότι η πίστη στο κακό μάτι ήταν εξαιρετικά διαδεδομένη στην αρχαία Ελλάδα. Αυτό τεκμαίρεται τόσο από αρχαιολογικά ευρήματα (αγγεία με ζωγραφισμένα μάτια ή αναπαραστάσεις πλοίων που δείχνουν μάτια ζωγραφισμένα στην πλώρη τους) όσο και από μαρτυρίες αρχαίων συγγραφέων.
Κάποιοι θεωρούν πως μεταλαμπαδεύτηκε στην Ασία με τις εκστρατείες του Μ. Αλεξάνδρου, όμως είναι πιθανό πως πρόκειται για παλαιότατη δοξασία με απαρχές στην προϊστορία και εξάπλωση σε μεγάλο τμήμα του παλαιού κόσμου. Σήμερα, θρησκείες όπως ο Χριστιανισμός και το Ισλάμ αναγνωρίζουν τη δύναμη της βασκανίας ως πραγματική και παρέχουν ειδικές ευχές για τη θεραπεία των προσβεβλημένων.
Άμυνα
Για να αποφύγει κανείς το κακό μάτι υπάρχουν διάφοροι τρόποι. Ο σταυρός, η εικόνες της Παναγίας, τίμιο ξύλο, και άλλα θρησκευτικά σύμβολα ή φυλαχτά παρέχουν θεϊκή προστασία.
Τα θρησκευτικά φυλαχτά συνεπικουρούνται από αρχαιότατα, μαγικά μέσα αποτροπής, όπως για παράδειγμα το φτύσιμο, που έχει την έννοια της προσβολής, η οποία θα αποτρέψει το φθόνο των άλλων. (Για τον ίδιο λόγο μερικοί Κινέζοι δίνουν στα παιδιά τους ονόματα όπως «Βλάκας».) Σε πολλά μέρη της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής χρησιμοποιείται η παλάμη, στραμμένη προς τα έξω, για να αποτρέψει το κακό. Στη Σικελία θεωρείται πως προκαλείς το κακό μάτι αν στην ερώτηση «πώς είσαι;» απαντήσεις «μια χαρά» γι αυτό οι απαντήσεις συνήθως κυμαίνονται από «ας τα λέμε καλά» μέχρι «άστα να πάνε».
Το μάτι φυσικά, όπως και στην αρχαιότητα, σκοπό έχει να στρέψει την ενέργεια του κακού ματιού πίσω στην πηγή της, το μάτι δηλαδή του εχθρού. Ουσιαστικά πρόκειται για μια άλλη εκδοχή του «οφθαλμόν αντί οφθαλμού». Φαίνεται πως στην αρχαιότητα είχε σημασία να είναι το αποτροπαϊκό μάτι όσο το δυνατόν μεγαλύτερο, ίσως για να είναι ισχυρότερο από το μάτι του εχθρού. Σήμερα αυτό που έχει σημασία είναι το χρώμα, που πρέπει να είναι γαλάζιο.
Γιατί γαλάζιο;
Κανείς δεν ξέρει με σιγουριά, αλλά υπάρχουν δύο θεωρίες:
Α. Το γαλάζιο είναι σπάνιο κι ασυνήθιστο χρώμα για τους περισσότερους λαούς στην περιοχή διάδοσης της δοξασίας. Είναι πολύ πιθανό πως το ασυνήθιστο γαλάζιο χρώμα θεωρήθηκε πιο ισχυρό από το συνηθισμένο καστανό.
Β. Η γαλαζόπετρα ήταν ένα φυτοφάρμακο-θαύμα που καταπολέμησε την τρομερή φυλλοξήρα των αμπελιών που εισήχθη από την Αμερική το 19ο αιώνα. Η αποτελεσματικότητά της ήταν σχεδόν θαυματουργή και δεν αποκλείεται οι απελπισμένοι αγρότες της εποχής να της απέδωσαν μαγικές ιδιότητες, να θεραπεύει δηλαδή και άλλα, μεταφυσικά δεινά. Σταδιακά, θα έπαψε να χρησιμοποιείται η ίδια η γαλαζόπετρα και θα αντικαταστάθηκε από άλλα υλικά, πιο ελκυστικά, αλλά πάντα γαλάζια.
Σήμερα
Σήμερα το ματόχαντρο είναι παντού, κι όχι μόνο ως διακοσμητικό. Για όσους πιστεύουν ακόμη στο κακό μάτι και τη δύναμή του αποτελεί ισχυρό φυλαχτό, ιδιαίτερα αν συνδυάζεται με θρησκευτικά σύμβολα. Μάλιστα, συχνά συνεπικουρείται από άλλα σύμβολα, όπως σκόρδο (που διώχνει το κακό), κόκκινες πιπεριές (για να καούν οι κακές γλώσσες) και πέταλα (για καλή τύχη).
Αριστοτελης Ξεναγος 