Γύρω στο 530 π.Χ. συντελέστηκε μία επανάσταση στην αρχαία Ελληνική τέχνη, και συγκεκριμένα στον τομέα της αγγειογραφίας.
Ο μελανόμορφος ρυθμός
Ως τότε τα αγγεία διακοσμούνταν με τον λεγόμενο μελανόμορφο ρυθμό, στον οποίο οι μορφές αποδίδονται με συμπαγές μαύρο χρώμα πάνω σε βάθος στο χρώμα του πηλού. Οι λεπτομέρειες αποδίδονταν με χάραξη και συχνά με λίγο επίθετο χρώμα. Ο ρυθμός αυτός είχε επινοηθεί στην Κόρινθο στις αρχές του 7ου αιώνα, και πολύ σύντομα υιοθετήθηκε και από άλλα κέντρα παραγωγής κεραμεικής.
Όπως συμβαίνει με όλα τα καλλιτεχνικά ρεύματα, ενώ αρχικά ήταν ικανοποιητικός, σιγά-σιγά ο ρυθμός έφτασε στα όρια της εξέλιξής του. Όπως αποδεικνύουν πειραματικά αγγεία της εποχής, οι αγγειογράφοι είχαν αρχίσει προσπάθειες να ξεπεράσουν τα όρια που έθετε ο μελανόμορφος στην απεικόνιση σκηνών. Τελικά κάποιος το πέτυχε με την επινόηση του ερυθρόμορφου ρυθμού.
Ο ερυθρόμορφος ρυθμός
Σ’ αυτόν οι μορφές αφήνονται στο χρώμα του πηλού, ενώ οι λεπτομέρειες αποδίδονται με πινέλο και όχι με χάραξη. Οι αγγειογράφοι μπορούσαν τώρα πιο εύκολα να αποδώσουν καμπύλες με φυσική κίνηση, ενώ είχαν και τη δυνατότητα να αλλάζουν το πάχος της γραμμής και την πυκνότητα του χρώματος. Αυτά έδωσαν περισσότερη φυσικότητα στις μορφές και μεγαλύτερη δυνατότητα απόδοσης πλαστικών λεπτομερειών. Το χρώμα που χρησιμοποιούσαν ήταν από το ίδιο υλικό με το οποίο γινόταν το γάνωμα που κάλυπτε όλο το υπόλοιπο αγγείο.
Ερυθρόμορφος καλυκωτός κρατήρας με σκηνή Τρωικού πολέμου και τις επιγραφές «Ευφρόνιος έγραφσεν» «Ευξίθεος εποίεσεν». Νέα Υόρκη, Metropolitan museum of Art.
Υπογραφές καλλιτεχνών
Καθώς οι καλλιτέχνες συχνά υπέγραφαν τα αγγεία τους, σώζονται πολλά ονόματα αγγειογράφων ή αγγειοπλαστών. Στις δύο πρώτες δεκαετίες της εξέλιξης του ερυθρόμορφου, έχουμε μια ομάδα καλλιτεχνών τους οποίους οι ειδικοί ονομάζουν «η ομάδα των πρωτοπόρων».
Σίγουρα είμαστε επηρεασμένοι κι από τα παράλληλα της Αναγέννησης, αλλά είναι προφανές πως αγγειογράφοι όπως ο Φιντίας, ο Ευθυμήδης, ο Σμίκρος κι ο Ευφρόνιος εργάζονταν παράλληλα, σε διαρκή επικοινωνία αλλά και ανταγωνισμό μεταξύ τους.
Ίσως ο σημαντικότερος από αυτούς είναι ο Ευφρόνιος, ο οποίος εργάστηκε ως αγγειογράφος από το 520 ως το 500 π.Χ., όπως αποδεικνύουν πολλά αγγεία που φέρουν την υπογραφή του.
Στο αγγείο της εικόνας έχουμε την επιγραφή του αγγειογράφου «Ευφρόνιος έγραφσεν» όσο και του αγγειοπλάστη Ευξίθεου «Ευξίθεος εποίεσεν».
Οι φτερωτοί Ύπνος και Θάνατος μεταφέρουν το νεκρό σώμα του Σαρπηδόνα. Τα μέλη και το κεφάλι του κρέμονται άψυχα, ενώ το αίμα τρέχει από τις πληγές του. Πίσω τους, ο Ερμής επιβλέπει τη σκηνή. Άνω δεξιά, δίπλα στο κεφάλι του Ερμή, διακρίνεται «Ευφρόνιος έγραφσεν» Ερυθρόμορφος καλυκωτός κρατήρας, 515-510 π.Χ., Νέα Υόρκη, Metropolitan Museum of Art
Στα ίχνη του Ευφρόνιου
Από το 500 έως και το 470 η υπογραφή του Ευφρονίου ως αγγειογράφου εξαφανίζεται. Αντίθετα, εμφανίζονται πολλές κύλικες με την υπογραφή «Ευφρόνιος εποίησεν». Υπάρχει πάντα η πιθανότητα να πρόκειται για συνωνυμία, η οποία όμως είναι εξαιρετικά μικρή. Πιο πιθανό είναι ότι ο Ευφρόνιος σε κάποια στιγμή της ζωής του εγκατέλειψε τη ζωγραφική. Ίσως οφείλεται σε λόγους υγείας (την εποχή εκείνη δεν υπήρχαν γυαλιά), αλλά το πιο πιθανό είναι να αναβαθμίστηκε σε ιδιοκτήτη κεραμεικού εργαστηρίου. Σ’ αυτή την περίπτωση, η επιγραφή «εποίησεν» δε δηλώνει τον ίδιο τον τεχνίτη δούλεψε στον τροχό, αλλά το εργαστήριο στο οποίο δούλευε.
Μια επιγραφή αποκαλύπτει
Οι πιθανότητες να ισχύει το τελευταίο ενισχύονται από το βάθρο ενός αναθήματος που βρέθηκε στην Ακρόπολη και στο οποίο διαβάζουμε ξεκάθαρα «Ευφρόνιος κεραμεύς».
Σπασμένη βάση αναθήματος από την Ακρόπολη, στην οποία αναγράφεται «[Ε]υφρόνιο[ς] κεραμεύς». Περίπου 475 π.Χ., Αθήνα, Επιγραφικό Μουσείο.
Το Επιγραφικό Μουσείο
Η επιγραφή αυτή «Ευφρόνιος κεραμεύς» εκτίθεται σήμερα στο Επιγραφικό Μουσείο, ένα μουσείο το οποίο μπορεί να μην ακούγεται εντυπωσιακό, κρύβει όμως πολλούς θησαυρούς που σχετίζονται με την αρχαία ελληνική ιστορία.
Για ’μένα είναι συγκινητικό το ότι, τόσους αιώνες μετά, μπορούμε να νιώσουμε τις σκέψεις, τις ιδέες και τις ελπίδες των αρχαίων Ελλήνων, διαβάζοντας τα ίχνη που άφησαν στο μάρμαρο ή τον πηλό.
Για κάποιους από τους θησαυρούς αυτού του μουσείου θα μιλήσω και σε επόμενα άρθρα.
Αριστοτελης Ξεναγος 