Αυτή τη δύσκολη χρονιά, συμπληρώνονται 2.500 χρόνια από τις μάχες των Θερμοπυλών και της Σαλαμίνας. Αν δεν ήταν η πανδημία, θα τα γιορτάζαμε. Η δική μου μικρή συμβολή στους εορτασμούς, θα είναι μια σειρά από άρθρα αφιερωμένα στις μάχες αυτές και το ιστορικό τους πλαίσιο.
Έχω ήδη δημοσιεύσει ένα, για τα συλλεκτικά νομίσματα που κυκλοφόρησαν με αφορμή την επέτειο και θ’ ακολουθήσουν κι άλλα.
Η εισβολή
Το καλοκαίρι του 480 π.Χ., ο Ξέρξης, Μεγάλος Βασιλιάς της Περσίας, εισέβαλε στην Ελλάδα οδηγώντας μια μεγάλη στρατιά. Μολονότι οι ειδικοί διαφωνούν ακόμη για το ακριβές μέγεθός της, όλοι συμφωνούν πως η αριθμητική της υπεροχή σε στεριά και θάλασσα ξεπερνούσε κατά πολύ οτιδήποτε θα μπορούσαν να παρατάξουν απέναντί της οι Έλληνες.
Οι αντίπαλοι
Η Περσική αυτοκρατορία, εκτός από αχανής, ήταν εξαιρετικά προηγμένη. Εκτεινόταν από τις ακτές της Μ. Ασίας ως το Αφγανιστάν και από την Κασπία ως την Ερυθρά θάλασσα και περιείχε έναν τεράστιο και ανομοιογενή πληθυσμό. Εντούτοις, ήταν ενιαία και τη διοικούσε αποτελεσματικά μια καλά οργανωμένη κρατική μηχανή. Σε αντίθεση, οι Έλληνες ήταν διαιρεμένοι σε εκατοντάδες ανεξάρτητες πόλεις-κράτη και, παρόλο που ήταν σε διαρκή πόλεμο μεταξύ τους, ο τρόπος που πολεμούσαν ήταν απλός, σε σύγκριση με την τεράστια πολεμική μηχανή των Περσών.
Ελληνικές ήττες
Η μάχη των Θερμοπυλών ήταν μια τακτική και στρατηγική ήττα για τον συνασπισμό των ελληνικών πόλεων, παρόλο που έμεινε θρυλική για την ηρωική αντίσταση των 300 Σπαρτιατών και 700 Θεσπιέων.
Ως το Σεπτέμβρη του 480 π.Χ., η κατάσταση ήταν απελπιστική για τους Έλληνες καθώς το μεγαλύτερο μέρος της ηπειρωτικής χώρας ήταν υπό περσικό έλεγχο. Οι Πέρσες είχαν κατακτήσει όλη την Αττική και είχαν κάψει την πόλη και τα ιερά της, ενώ οι ίδιοι οι Αθηναίοι ήταν πρόσφυγες σε ξένες πόλεις. Η κατάσταση ήταν απελπιστική.
Μια ναυμαχία που ανέτρεψε την κατάσταση
Ωστόσο, μέχρι το τέλος του μήνα, η κατάσταση είχε αλλάξει δραματικά. Η ναυμαχία των στενών της Σαλαμίνας αποτέλεσε μια μεγάλη νίκη για την ελληνική πλευρά. Το μεγαλύτερο μέρος του Περσικού στόλου καταστράφηκε και μαζί του η δυνατότητά του για την αποτελεσματική συνέχιση του πολέμου. Η ελληνική συμμαχία κέρδισε μια σημαντική ανάπαυλα, ενώ οι Αθηναίοι μπόρεσαν να επιστρέψουν στην πόλη τους.
Πραγματικά, η ναυμαχία της Σαλαμίνας αποτέλεσε το σημείο-καμπή της Περσικής εκστρατείας.
Ο στόλος, βασικός παράγοντας
Πολλά έχουν γραφτεί για τους παράγοντες που έδωσαν τη νίκη στον Ελληνικό στόλο. Η τοπογραφία, το μικροκλίμα της περιοχής, τα μεγέθη των στόλων, τα τεχνικά τους χαρακτηριστικά, οι τακτικές, οι προσωπικότητες των επικεφαλής.
Ωστόσο, ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες για τη νίκη ήταν η ύπαρξη ενός ελληνικού στόλου με υπολογίσιμη δύναμη (300-380 τριήρεις, από τις οποίες οι 200 ήταν Αθηναϊκές). Χωρίς αυτόν να τους σταματήσει, οι Πέρσες θα είχαν περισσότερες επιλογές και μεγαλύτερη ευελιξία για τη διεξαγωγή του πολέμου, ενώ το πλεονέκτημά τους έναντι των Ελλήνων θα ήταν κατά πολύ μεγαλύτερο. Η ύπαρξή του όμως έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη στρατηγική και των δύο πλευρών.
Εκ του μηδενός
Το παράδοξο είναι πως το μεγαλύτερο μέρος αυτού του στόλου, το αθηναϊκό, δεν υπήρχε λίγα χρόνια νωρίτερα. Η δημιουργία του αποτελεί μια από τις συναρπαστικότερες ιστορίες των Περσικών πολέμων.
Στις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ., η Αθήνα ήταν ήδη μια από τις μεγαλύτερες και πλουσιότερες πόλεις της Ελλάδας. Κανείς ωστόσο δεν θα μπορούσε να την αποκαλέσει μεγάλη ναυτική δύναμη.
Σε σύγκριση άλλες πόλεις, όπως η Κόρινθος, η Κέρκυρα και η Αίγινα, οι Αθήνα είχε ελάχιστα πλοία. Κατά την Ιωνική επανάσταση του 499-494 π.Χ., οι Αθηναίοι μπορούσαν να διαθέσουν μόλις 20 τριήρεις για να βοηθήσουν τους συμμάχους τους ενώ, λίγα χρόνια πριν την δεύτερη περσική εισβολή, είχαν ηττηθεί σε ναυμαχία από τους Αιγινήτες, για την οποία μάλιστα είχαν δανειστεί πλοία από τους Κορίνθιους. Κι όμως, λίγα χρόνια αργότερα βρέθηκαν να παρατάσσουν περισσότερα πλοία από όλες τις άλλες ελληνικές πόλεις μαζί. Πώς έγινε αυτό;
Ένας πακτωλός αργύρου
Ένας πολύ σημαντικός παράγοντας για τη δημιουργία του στόλου, ήταν φυσικά η Αθηναϊκή οικονομία. Ήδη από τον 6ο αιώνα π.Χ., γινόταν συστηματική εξόρυξη και εκμετάλλευση των μεταλλείων αργύρου στην περιοχή του Λαυρίου, η οποία όμως έγινε πιο συστηματική και κερδοφόρα την πρώτη δεκαετία του 5ου αιώνα π.Χ. Έχει υπολογιστεί ότι λίγα χρόνια πριν την περσική εισβολή η παραγωγή έφτανε τους 750 τόνους ετησίως.
Ο πλούτος από μόνος του δεν εγγυάται τη δημιουργία ενός στόλου. Θα μπορούσε να είχε μείνει στα χέρια λίγων, να είχε χρησιμοποιηθεί για άλλα δημόσια έργα ή για δαπάνες πολυτελείας. Το ότι χρησιμοποιήθηκε για να καταστήσει την Αθήνα ναυτική δύναμη είναι μια από τις πιο σημαντικές στιγμές στην αθηναϊκή ιστορία, η οποία δείχνει και το πνεύμα και της ικανότητες της αθηναϊκής δημοκρατίας.
Το έτος 484-483 π.Χ., στη Μαρώνεια του Λαυρίου, βρέθηκε ένα πλουσιότατο κοίτασμα αργύρου. Οι μεταλλωρύχοι είχαν φτάσει στα βαθύτερα και πλουσιότερα στρώματα της μεταλλοφορίας.
Τα οφέλη των πολιτών
Όπως μας πληροφορούν οι αρχαίες πηγές (όπως ο Ηρόδοτος), τα έσοδα του αθηναϊκού κράτους από αυτή τη φλέβα ήταν 100 τάλαντα αργύρου. Φαίνεται πως σε τέτοιες περιπτώσεις, προβλεπόταν διανομή του πλεονάσματος στους πολίτες, δηλαδή κάθε Αθηναίος θα λάμβανε 10 δραχμές. Το ποσό δεν ήταν καθόλου ευκαταφρόνητο, αν αναλογιστεί κανείς πως το ανώτατο μεροκάματο ενός ειδικευμένου τεχνίτη ήταν 1 δραχμή. Οι περισσότεροι Αθηναίοι χρειάζονταν 10-20 μέρες για να βγάλουν αυτό το ποσό. Μια άλλη ένδειξη του πόσο σημαντικό ήταν το ποσό είναι πως, λίγο πριν τη ναυμαχία της Σαλαμίνας, η εκκλησία του δήμου είχε ψηφίσει να δοθεί το ποσό των 8 δραχμών σε κάθε μαχόμενο πολίτη, ως σιτηρέσιο για έναν μήνα.
Ο Θεμιστοκλής
Εκείνη ακριβώς τη στιγμή έλαμψε η ιδιοφυία του Θεμιστοκλή, ο οποίος, εκτός από έμπειρος στρατιωτικός ήταν και μια από τις κορυφαίες πολιτικές προσωπικότητες της Αθήνας της εποχής. Από την αρχή ήταν ο κύριος υποστηρικτής της δημιουργίας μιας ναυτικής δύναμης για την πόλη και μάλιστα, όταν ήταν επώνυμος άρχων, λίγα χρόνια νωρίτερα, είχε ξεκινήσει τις εργασίες για τη δημιουργία του λιμανιού στον Πειραιά.
Η πρόταση
Ο Θεμιστοκλής πρότεινε στους Αθηναίους να αποποιηθούν το δικαίωμά τους στο πλεόνασμα του αργύρου και να διαθέσουν τα χρήματα αυτά για τη δημιουργία στόλου. Ο Θεμιστοκλής έξυπνα απέφυγε να αναφέρει τον μακρινό κίνδυνο μιας αναμέτρησης με την Περσία και χρησιμοποίησε ως επιχείρημα για τη δημιουργία του στόλου την αντιμετώπιση των Αιγινητών, που είχαν ταπεινώσει τους Αθηναίους λίγα χρόνια νωρίτερα.
Αυτό που είναι πραγματικά θαυμαστό σ’ αυτή την απόφαση, δεν είναι τα επιχειρήματα του Θεμιστοκλή, αλλά το μεγαλείο των Αθηναίων πολιτών που έβαλαν το δημόσιο και εθνικό συμφέρον πάνω από το ατομικό οικονομικό τους όφελος και αποποιήθηκαν τα χρήματα για να δημιουργηθεί ένας μεγάλος εθνικός στόλος (στα πλοία του οποίου θα μάχονταν οι ίδιοι λίγα χρόνια αργότερα).
Κατασκευαστικός άθλος
Έτσι η Αθήνα ξεκίνησε ένα τεράστιο εξοπλιστικό πρόγραμμα, το οποίο μέσα σε 3 χρόνια κατόρθωσε να δημιουργήσει και να εξοπλίσει 200 τριήρεις από το μηδέν. Ο κατασκευαστικός αυτός άθλος απαίτησε τεράστιες ποσότητες ξυλείας, υφασμάτων και ινών για τα σχοινιά, ενώ μετέτρεψε τον Πειραιά σε εισαγωγικό κέντρο και εργοτάξιο.
Ως το καλοκαίρι του 480 π.Χ., όταν οι Πέρσες έφθασαν στην κεντρική Ελλάδα, οι Αθηναίοι μπορούσαν να παρατάξουν τον μεγαλύτερο στόλο από κάθε άλλη ελληνική πόλη-κράτος.
Οι πηγές της νίκης
Η νίκη στη Σαλαμίνα οφείλεται σίγουρα στη σοφή επιλογή του χώρου ανάμεσα στο νησί και τις ακτές της Αττικής, όπως και στις πολεμικές τακτικές των αντιπάλων. Οι πηγές της όμως βρίσκονται στις κοιλάδες του Λαυρίου και τους Αθηναίους πολίτες που είχαν την ωριμότητα να ακούσουν τις προτάσεις του Θεμιστοκλή και την πρόνοια να προτάξουν το εθνικό συμφέρον απέναντι στο ατομικό.
__________________________
Πηγή προτομής Θεμιστοκλή: ΙΕΕ, τόμος Β΄
Αριστοτελης Ξεναγος 