Ο άνθρωπος των Πετραλώνων

Ο αρχαιότερος σκελετός στην Ελλάδα

Το 1959, ένας χωρικός από το χωριό Πετράλωνα της Χαλκιδικής ανακάλυψε μια σπηλιά. Την επόμενη χρονιά, ένας συγχωριανός του βρήκε στη σπηλιά κάτι που περιέγραψε ως «σκελετό γιγάντιου πιθήκου».  Στην πραγματικότητα είχε ανακαλύψει τα αρχαιότερα ανθρώπινα οστά στην Ελλάδα. Επρόκειτο για ένα σκελετό μισοξαπλωμένο με το κεφάλι να ακουμπά στο τοίχωμα της σπηλιάς, ενώ γύρω του υπήρχαν κόκκαλα άλλων προϊστορικών ζώων. Όλα τα οστά ήταν καλυμμένα με σταλαγμιτικό υλικό, το οποίο είχε αποτεθεί σταγόνα-σταγόνα επί χιλιετίες.

Μια ανακατασκευή του επονομαζόμενου «μαυσωλείου», του χώρου όπου ανακαλύφθηκαν τα ανθρώπινα οστά. Βρίσκεται στο Ανθρωπολογικό Μουσείο Πετραλώνων, κοντά στη Θεσσαλονίκη. Φωτογραφία από εδώ.

Ο χωρικός ανέφερε το εύρημα στους συγχωριανούς του και την αστυνομία, αλλά ώσπου να επιληφθούν οι αρχές άγνωστος αριθμός ατόμων είχαν επισκεφθεί τη σπηλιά. Φαίνεται πως κάποια στιγμή σε αυτό το διάστημα, κάποιος προσπάθησε να αφαιρέσει τα οστά του σκελετού χρησιμοποιώντας λοστό, με αποτέλεσμα να σπάσουν. Τα οστά εξαφανίστηκαν, μάλλον από το δράστη ή δράστες, και οι επιστήμονες αναγκάστηκαν να περιοριστούν στο κρανίο, το οποίο διατηρήθηκε γιατί είχε ενσωματωθεί σε έναν σταλαγμίτη ο οποίος σχηματίστηκε στο σημείο όπου βρισκόταν και το περιέκλεισε. Η κατάσταση του κρανίου είναι καλή, αν εξαιρέσουμε την απουσία κάτω σιαγόνας.

Ποιος ήταν ο άνθρωπος των Πετραλώνων;

Οι ερευνητές ακόμη δεν έχουν συμφωνήσει για την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους. Στα πλαίσια αυτής της διένεξης, το κρανίο των Πετραλώνων δε θα μπορούσε να αποτελεί εξαίρεση. Διαφορετικοί επιστήμονες έχουν προτείνει κατάταξη που κυμαίνεται από Homo Erectus (σχετικά πρωτόγονο) ως Homo Sapiens (που ισοδυναμεί με εμάς). Έχουν χρησιμοποιηθεί προσδιορισμοί όπως Ρetralonensis ή Trigliensis (από το κοντινό χωριό Τρίγλεια, όπου βρέθηκε ένα εξίσου παλαιό μηριαίο οστό). Οι διαφωνίες αυτές δεν πρέπει να προκαλούν έκπληξη, εφόσον το κρανίο παρουσιάζει χαρακτηριστικά που κάνουν δύσκολη την κατάταξή του. Είναι μακρύτερο και πιο επίπεδο από εκείνο των σύγχρονων ανθρώπων, με χαμηλό και κεκλιμένο μέτωπο, προεξέχοντα οφρυϊκά τόξα και μια γραμμή στο πίσω μέρος του. Τα οστά του είναι χοντρύτερα από τα δικά μας και περικλείουν μια εγκεφαλική κοιλότητα με χωρητικότητα μόλις 10% μικρότερη από του σύγχρονου ανθρώπου. Με λίγα λόγια, το δείγμα των Πετραλώνων είναι σαφώς πιο εξελιγμένο από τους πρώτους ανθρωπίδες, αλλά απέχει αρκετά από το Homo Sapiens, ενώ παράλληλα δεν παρουσιάζει χαρακτηριστικά που διακρίνουν τους Νεάντερταλ. Τι ήταν λοιπόν;

Πλάγια όψη του κρανίου των Πετραλώνων, καθαρισμένο από το σταλαγμιτικό υλικό. Από εδώ.

Πέντε δεκαετίες μετά την ανακάλυψη, οι περισσότεροι επιστήμονες σήμερα κατατάσσουν τον «Άνθρωπο των Πετραλώνων» σε ένα είδος γνωστό ως Homo Heidelbergensis (από a μια κάτω σιαγόνα που ανακαλύφθηκε κοντά στη Χαϊδελβέργη της Γερμανίας το 1907). Ο άνθρωπος της Χαϊδελβέργης αποτελεί τον κρίκο που συνδέει τον πιο πρωτόγονο Όρθιο Άνθρωπο (Homo Erectus) με το σημερινό Έμφρωνα Άνθρωπο (Homo Sapiens). Οστά με παρόμοια χαρακτηριστικά έχουν βρεθεί σε διάφορα μέρη του κόσμου, πράγμα που μας επιτρέπει να υποθέσουμε ότι οι Homo Heidelbergensis κάλυπταν μια μεγάλη περιοχή που εκτεινόταν σε Αφρική, Ευρώπη και Ασία.

Χάρτης με τις σημαντικότερες θέσεις όπου βρέθηκαν οστά Homo Haidelbergensis. Από εδώ.

Πότε έζησε;

Η μετάβαση από ένα είδος σε ένα άλλο είναι μια αργή διαδικασία. Η εξέλιξη από τον Homo Erectus στο σύγχρονο άνθρωπο διήρκεσε εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια. Συνεπώς, το να ξέρουμε τη θέση του Ανθρώπου των Πετραλώνων στο οικογενειακό δέντρο του ανθρωπίνου είδους δε βοηθά ιδιαίτερα στο να καταλάβουμε πότε ακριβώς έζησε. Η εξελικτική προσέγγιση μας δίνει ένα πλαίσιο εκατοντάδων χιλιάδων χρόνων.

Οι αρχαιολόγοι αναζήτησαν βοήθεια από τους βιολόγους, οι οποίοι αποφάνθηκαν ότι τα περισσότερα οστά που βρέθηκαν στη σπηλιά ανήκουν σε ζώα που έζησαν στο Μέσο Πλειστόκαινο, δηλαδή από 781 ως 126 χρόνια πριν.

Αναζητώντας μεγαλύτερη ακρίβεια, οι επιστήμονες της αρχαιομετρίας πήραν δείγματα από τη σπηλιά τα οποία χρονολόγησαν με διάφορες μεθόδους, όπως U/Th (Χρονολόγηση Ουρανίου/Θορίου), EPR ή ESR (Ηλεκτρονιακός Παραμαγνητικός Συντονισμός), TL (Θερμοφωταύγεια), παλαιομαγνητισμό, και άλλες. Τα αποτελέσματα κυμαίνονται από 70.000 ως πάνω από 600.000 έτη, αλλά το υλικό γύρω από τα ανθρώπινα οστά  φαίνεται να δείχνει πως αυτά είναι παλαιότερα από 270.000 χρόνια. Άλλα ίχνη ανθρώπινης δραστηριότητας στη σπηλιά χρονολογούνται μεταξύ 300-350 ετών ενώ τα ζώα της σπηλιάς έχουν ηλικία που φθάνει τα 700.000 χρόνια. Αφήνοντας ένα μεγάλο περιθώρια λάθους, οι αρχαιολόγοι σήμερα θεωρούν πως ο Αρχάνθρωπος των Πετραλώνων έζησε την περίοδο από το 400 ως το 250 χιλιάδες πριν από σήμερα.

Ήταν ο πρώτος Έλληνας ή πρώτος Ευρωπαίος;

Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι ο άνθρωπος των Πετραλώνων είναι ο παλαιότερος άνθρωπος που βρέθηκε στην Ευρώπη, πράγμα που αποδεικνύεται λανθασμένο έπειτα από ανακαλύψεις στη Βόρεια Ευρώπη και την Ισπανία, με δείγματα, αντίστοιχα, λίγο παλαιότερα ή, ακόμη και διπλάσιας ηλικίας από το δικό μας δείγμα. Φαίνεται πως πρωτόγονοι άνθρωποι κατοικούσαν σε ένα μεγάλο μέρος της Ευρώπης και, αν οι χρονολογήσεις είναι σωστές, αυτό ίσχυε πολλές χιλιάδες χρόνια πριν το θάνατο του ανθρώπου των Πετραλώνων. Συνεπώς το δείγμα μας δε μπ0ρεί να είναι ο παλαιότερος Ευρωπαίος, δεν παύει όμως να είναι ο παλαιότερος έλληνας που ανακαλύφθηκε ποτέ. Αυτό βέβαια μέχρι μια επόμενη ανακάλυψη που θα ανατρέψει ξανά τα δεδομένα.

Πώς ήταν στην όψη;

Κρανία παρόμοια με του Ανθρώπου των Πετραλώνων έχουν βρεθεί συνοδευόμενα από άλλα οστά που μας επιτρέπουμε να κάνουμε εκτιμήσεις για το ύψος των Heidelbergensis, το οποίο δε διέφερε πολύ από το μέσο δικό μας. Παρόλα αυτά, ήταν πιο μυώδεις και τα οστά τους είναι χοντρύτερα και βαρύτερα από εκείνα των σύγχρονων ανθρώπων. Το χαμηλό τους μέτωπο με τα βαριά φρύδια θα τους έδινε μια «πρωτόγονη» όψη, παρόμοια με τις αναπαραστάσεις των Νεάντερταλ, οι οποίες είναι πιο γνωστές. Τεχνικές ανακατασκευής προσώπου επέτρεψαν την ανάπλαση της όψης του ανθρώπου των Πετραλώνων.

Ψηφιακή ανακατασκευή του προσώπου του Ανθρώπου των Πετραλώνων. Για την πλήρη σειρά φωτογραφιών που δείχνει τη διαδικασία καθώς και την πλάγια όψη, βλ. εδώ.

Ήταν άνθρωπος;

Αναμφίβολα, το κρανίο του ανθρώπου των Πετραλώνων ανήκει σε άνθρωπο, όχι πιθηκάνθρωπο.

Αυτός και η φυλή του χρησιμοποιούσαν λίθινα εργαλεία, τα οποία βρέθηκαν. Η ύπαρξή τους προδίδει την ύπαρξη και άλλων τέχνεργων, όπως σχοινιά, καλάθια, ξύλινα ρόπαλα κτλ. (τα οποία δε διατηρούνται). Η ύπαρξη εργαλείων προϋποθέτει την ύπαρξη μυαλού που θα τα συλλάβει και θα τα κατασκευάσει, καθώς και κάποιας μορφής επικοινωνίας, που θα επιτρέψει τη μετάδοση και διάδοση της τεχνογνωσίας.

Η ευφυΐα και η γλώσσα δεν είναι τα μόνα κοινά που έχουμε με τον άνθρωπο των Πετραλώνων. Σε κάποιες από τις θέσεις Heidelbergensis ανακαλύφθηκαν στοιχεία που δείχνουν εσκεμμένη ταφή μελών της κοινότητας, πράγμα που υποδεικνύει κάποιου είδους πίστη σε μεταθανάτια ζωή. Αλλού έχουν βρεθεί χρώματα τα οποία δε θα μπορούσαν να έχουν άλλη χρήση εκτός από διακοσμητική ή τελετουργική. Το συμπέρασμα δε μπορεί να είναι παρά αυτό: οι Άνθρωποι της Χαϊδελβέργης δεν ήταν κτήνη με ρόπαλο που επικοινωνούσαν με γρυλλισμούς, αλλά άνθρωποι με κάποιου είδους πολιτισμό και προφορική παράδοση, χαρακτηριστικά της ανθρώπινης υπόστασης.

Ήταν έξυπνος;

Οι περισσότεροι άνθρωποι, όταν ακούν μικρότερος εγκέφαλος σκέφτονται αυτόματα μικρότερη ευφυΐα, πράγμα που δεν ισχύει. Οι εγκέφαλοι των σημερινών ανθρώπων κυμαίνονται από 1100 σε 1400 κε, μια μεγάλη διαφορά που όμως δεν αντιστοιχεί σε διαφορές στην ευφυΐα. Αυτό αποτελεί απόδειξη ότι η νοημοσύνη δεν εξαρτάται τόσο από το μέγεθος του εγκεφάλου αλλά από τον τρόπο που αυτός είναι κατασκευασμένος. Τα στοιχεία φαίνεται να υποδηλώνουν ότι ο εγκέφαλος του Ανθρώπου των Πετραλώνων λειτουργούσε όπως εκείνος των σύγχρονων ανθρώπων.

Πώς ήταν η ζωή του;

Η φυλή του ανθρώπου των Πετραλώνων θα ήταν μάλλον νομάδες που ακολουθούσαν τα ζώα που κυνηγούσαν στις εποχιακές τους μετακινήσεις. Ήταν κυνηγοί και τροφοσυλλέκτες, χρησιμοποιούσαν φωτιά και ίσως μαγείρευαν. Κατά πάσα πιθανότητα, τα βράδια θα μαζεύονταν γύρω από τη φωτιά για να ακούσουν ιστορίες ή να διηγηθούν τα γεγονότα του τελευταίου κυνηγιού. Ίσως να περνούσαν περιόδους πείνας και τα ποσοστά θνησιμότητας θα ήταν τρομακτικά. Όμως, παρόλο που η εμφάνισή τους ήταν πρωτόγονη, η γλώσσα τους θα μας ξένιζε και η ζωή τους ήταν δύσκολη χωρίς τα μέσα που ανακαλύφθηκαν αργότερα, ένα είναι βέβαιο: οι άνθρωποι αυτοί είχαν ευφυΐα που τους επέτρεψε να επινοήσουν μέσα που θα βελτίωναν τη ζωή τους και να τα χρησιμοποιήσουν για να προσαρμοστούν και να επιβιώσουν σε εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες. Το κατάφεραν για εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια, πολύ περισσότερα από τις λίγες χιλιάδες του σημερινού ανθρωπίνου είδους. Μακάρι να αποδειχθούμε τόσο έξυπνοι όσο κι εκείνοι.

Αναπαράσταση της πιθανής εμφάνισης ενός Homo Heidelbergensis με βάση σκελετικό υλικό ηλικίας 400.000 ετών,που βρέθηκε στην Ισπανία. Δεν υπάρχουν στοιχεία για την τριχοφυΐα και το χρώμα του δέρματος και των μαλλιών – αυτά που βλέπουμε αποτελούν επιλογή του καλλιτέχνη που κατασκεύασε το ομοίωμα. Η φωτογραφία από εδώ.

* Λυριτζής, Ι. (1982b) A critical datng reevaluation of Petralona hominid: a caution for patience, Αρχαιολογικά Ανάλεκτα Αθηνών, XV(2).285-294.