Ηρακλής, Ύδρα και τρεις ενδιαφέρουσες ερμηνείες

Εμπνευσμένος από το γκράφιτι που δημοσίευσα πριν από μερικές μέρες, σκέφτηκα ν’ αναφερθώ στο μύθο της Λερναίας Ύδρας. Θα περιοριστώ στο να υπενθυμίσω μερικά βασικά στοιχεία του για να προχωρήσω έπειτα σε τρεις ενδιαφέρουσες ερμηνείες του.

Είναι γνωστό πως ο Ηρακλής (έχοντας για βοηθό του τον ανιψιό του Ιόλαο), πήγε να σκοτώσει τη Λερναία Ύδρα, τέρας φοβερό, που είχε τη φωλιά του σε μια πηγή που τροφοδοτούσε τη λίμνη Λέρνη. Είχε σώμα φιδίσιο από το οποίο ξεφύτρωναν εννιά λαιμοί με απαίσια φιδοκέφαλα που ξερνούσαν φωτιά και είχαν δηλητηριώδη ανάσα. Σαν να μην έφτανε αυτό, το μεσαίο κεφάλι ήταν αθάνατο. Τα υπόλοιπα μπορεί να μην ήταν αθάνατα, αλλά όταν κόβονταν στη θέση τους φύτρωναν άλλα δύο. Ο Ηρακλής κατάφερε να σκοτώσει την Ύδρα καυτηριάζοντας με πυρσούς τους κομμένους λαιμούς και έθαψε το αθάνατο κεφάλι σ’ ένα μεγάλο λάκκο.

Ο Ηρακλής έχει παρατήσει το ρόπαλο και φαίνεται να θέλει ν’ αποκεφαλίσει με τα χέρια του τα φιδοκέφαλα της Λερναίας Ύδρας. Δεξιά πλησιάζει ο Ιόλαος, κρατώντας αναμμένους πυρσούς για να καυτηριάσει τους κομμένους λαιμούς. Ερυθρόμορφο αγγείο, 50υ αιώνα π.Χ.

Τι δηλοί ο μύθος;

Οι περισσότεροι ίσως θα προσέξατε την ομοιότητα του μύθου με άλλες διηγήσεις για δράκους που ζουν κοντά σε πηγές κι ο ήρωας (ιππότης ή ακόμη και ο Άγιος Γεώργιος) πρέπει να τους σκοτώσει για να αποκτήσουν οι άνθρωποι πρόσβαση στο νερό. Τέτοιου είδους αφηγήσεις είναι πανάρχαιες και απαντούν σε διάφορους πολιτισμούς. Δεν είναι καθόλου τυχαίο που το αρχαίο τέρας εξοντώνεται από το μεγαλύτερο ήρωα της ελληνικής μυθολογίας – ένα τέτοιο κατόρθωμα ήταν απόλυτα ταιριαστό για τον Ηρακλή, ήρωα κατεξοχήν προστατευτικό που σε πάμπολλες περιπτώσεις σώζει τους ανθρώπους από φοβερά δεινά.

Σε ένα δεύτερο επίπεδο, πρέπει να θυμηθούμε ότι τα φίδια παραπέμπουν σε χθόνια λατρεία, ενώ είναι γνωστό από τις πηγές πως η λίμνη Λέρνη ήταν χώρος τελετών καθαρμού. Στην αρχαιότητα συχνά λίμνες ή ποτάμια θεωρούνται ως είσοδοι στον κάτω κόσμο. Μπορεί λοιπόν να πει κανείς πως ο Ηρακλής, σκοτώνοντας την Ύδρα, υπερνικά -συμβολικά- το θάνατο, κάτι που βρίσκουμε και σε άλλα σημεία του μύθου του (η αιχμαλωσία του Κέρβερου, η πάλη του με το Γήρας). Τελικά ο Ηρακλής νίκησε το θάνατο οριστικά, κερδίζοντας την αθανασία και ανεβαίνοντας στον Όλυμπο μαζί με τους άλλους αθανάτους.

Τέλος, υπάρχει και μια τρίτη ερμηνεία, στα πλαίσια μιας νέας σχολής σκέψης, της γεωμυθολογίας, η οποία πρεσβεύει πως οι αρχαίοι μύθοι περιέχουν (παραποιημένες έστω) αναφορές σε γεωλογικά φαινόμενα, τα οποία και αναζητεί. Σύμφωνα με αυτή την ερμηνεία, η Λερναία Ύδρα δεν είναι παρά ένα σύμβολο της υδρολογίας της περιοχής. Πιο συγκεκριμένα, οι πηγές που είχαν δημιουργήσει την  παλαιολίμνη της Λέρνας στο δυτικό τμήμα του Αργολικού κάμπου τροφοδοτούνται, μέσω ενός καρστικού συστήματος, από την ορεινή Αρκαδία και την Κορινθία. Υπάρχουν πολλά σημεία εκφόρτισης αυτού του υδροφορέα, τα οποία πλαισιώνουν την κεντρική πηγή.  Αυτό το χαρακτηριστικό ίσως να ενέπνευσε τη δημιουργία του μύθου της Λερναίας Υδρας με τα πολλά κεφάλια, ο οποίος πιθανώς απηχεί τις προσπάθειες των κατοίκων της περιοχής να ελέγξουν την ροή των πηγών αυτών και την δυσκολία που αντιμετώπισαν. Για παράδειγμα, ο μύθος αναφέρει πως μόλις ο Ηρακλής έκοβε ένα από τα θνητά κεφάλια δύο νέα φύτρωναν στην θέση του – αντίστοιχα, όταν φραχθεί μια καρστική πηγή, είναι δυνατόν το νερό να εκφορτιστεί από διαφορετικά σημεία.

Ειπλέον, τα τοπολογικά στοιχεία και η περιγραφή της Ύδρας ως τέρατος που ερήμωνε τον τόπο, μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ο μύθος αποτελεί έμμεση αναφορά σε κάποιο δεινό το οποίο απειλούσε τους κατοίκους της περιοχής. Αν υποθέσουμε πως η δηλητηριώδης ανάσα αποτελεί συμβολισμό των βλαπτικών αναθυμιάσεων των ελών, τότε το συμπέρασμα είναι προφανές: η Λέρνη ήταν μια λίμνη με πολλά κεφάλια (πηγές, ρέματα), η οποία ξεχείλιζε και απειλούσε τον τόπο μετατρέποντάς τον σε ανθυγιεινό βάλτο. Συνεπώς, ο φόνος της Ύδρας από τον Ηρακλή αποτελεί μια ευεργετική δράση, η οποία απελευθέρωσε τον τόπο από την καταστροφική παρουσία του έλους. Τα κεφάλια της Ύδρας που ξαναφυτρώνουν, μπορούν κάλλιστα να συμβολίζουν τις πηγές και τους χειμάρρους που τροφοδοτούν τη λίμνη και επανεμφανίζονται μετά από κάθε βροχόπτωση, ή αντίθετα, αν φραγούν, εκφορτίζονται από άλλο σημείο (ή σημεία). Αντίστοιχα, το αθάνατο κεφάλι συμβολίζει την κεντρική πηγή της περιοχής, η οποία δε στερεύει καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι το τέρας φωλιάζει δίπλα σε μια πηγή. Η σπηλιά του βράχου, δεν είναι τίποτα άλλο από το άνοιγμα από το οποίο αναβλύζει το νερό, ενώ το άνοιγμα ενός λάκκου για την ταφή της αθάνατης κεφαλής της Ύδρας, παραπέμπει σε εργασίες εκσκαφής, ίσως για τη διάνοιξη τάφρου ή πιθανότερα καταβόθρας, από την οποία θα παροχετευόταν τα ύδατα της κεντρικής ή κάποιας άλλης σημαντικής πηγής. Ούτε είναι τυχαίο ότι για να πάψουν να ξαναφυτρώνουν τα κεφάλια του τέρατος απαιτείται καύση, η οποία παραπέμπει στην αποξήρανση του εδάφους ή ίσως της κοίτης των ποταμών μετά την ανθρώπινη επέμβαση.

Τέτοιες παρεμβάσεις απαιτούν τεράστια επένδυση σε χρήμα και ανθρώπινο μόχθο και είναι δυνατό να πραγματοποιηθούν μόνο εάν υπάρχει ισχυρή κεντρική εξουσία. Πράγματι, στη Μυκηναϊκή εποχή πραγματοποιήθηκε μια σειρά από τέτοια τεράστια έργα, γνωστότερο από τα οποία είναι ίσως τα αποξηραντικά έργα στην περιοχή του Γλα. Τα ίχνη τους παρέμειναν ορατά πολλές γενιές μετά την κατάρρευση των κοινωνικών και οικονομικών δομών της Μυκηναϊκής περιόδου προκαλώντας το δέος με το μεγεθός τους. Δεν είναι τυχαίο που οι άνθρωποι άρχισαν να τα αποδίδουν την εκτέλεσή τους σε μυθικά πρόσωπα, όπως τα κυκλώπεια τείχη.

Οφείλω να σημειώσω πως παραθέτω τη γεω-μυθολογική ερμηνεία περισσότερο ως κάτι νέο που αξίζει να αναλογιστεί κανείς και όχι ως κάτι βέβαιο και αποδεδειγμένο. Ομολογώ πως η σύνδεση της γεωλογίας με το μύθο του Ηρακλή μου φαίνεται πιθανή, αλλά όχι σίγουρη. Οπωσδήποτε πάντως είναι αξιοπρόσεκτη. Ίσως στο μέλλον να έχουμε περισσότερα στοιχεία που θα μας επιτρέψουν να την επιβεβαιώσουμε ή να την απορρίψουμε.

Σημείωση: στη γεωλογία, καρστικό λέγεται το ασβεστολιθικό πέτρωμα που έχει διαβρωθεί από τη δράση του νερού. Το νερό έχει σχηματίσει σπήλαια, σήραγγες και χάσματα μέσα από τα οποία ρέει υπογείως, εμφανιζόμενο εκεί όπου αυτά συναντούν την επιφάνεια. Περίπου το 30% των πετρωμάτων του Ελληνικού χώρου είναι ασβεστολιθικά, από τα οποία τα περισσότερα είναι καρστικά.

Βιβλιογραφία:

Κακριδής, Ι., Ελληνική Μυθολογία,  Αθήνα, 1986 (από όπου και η εικόνα)

Carpenter, T.H., Art and Myth in Ancient Greece, London, 1991

Mariolakos, I., The Geomythological Geotopes of Lerni Springs (Argolis, Greece), Geologica Balcanica, 28, 3-4, 101-108, 1998.

Olalla, P., Μυθολογικός Άτλας της Ελλάδας, Αθήνα, 2002