Πριν από 115 χρόνια ακριβώς, στις 17 Μαΐου του 1902, ο πρώην Υπουργός Παιδείας, Σπυρίδων Στάης και ο Εφορος Αρχαιοτήτων, Γιαβριήλ Βυζαντινός, ήταν στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, και εξέταζαν κάποιες άμορφες μάζες μετάλλου που είχαν ανασυρθεί την προηγούμενη χρονιά από το περίφημο Ναυάγιο των Αντικυθήρων.
Ήταν οι πρώτοι που πρόσεξαν ότι ένα από τα παράξενα αντικείμενα είχε σχηματισμούς που θύμιζαν γρανάζια, ενώ έφερε επίσης και κάποιες διαβρωμένες επιγραφές.
Από εκείνη τη στιγμή ξεκίνησε η προσπάθεια να αναγνωριστούν τα αντικείμενα, μια προσπάθεια που συνεχίζεται ακόμη και που στην πορεία θα μας έκανε να αναθεωρήσουμε εκ βάθρων όλα όσα ξέραμε (ή νομίζαμε ότι ξέραμε) για την επιστήμη και την τεχνολογία των αρχαίων Ελλήνων.
Μα τι τέλος πάντων είναι αυτός ο Μηχανισμός;
Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο καθητηγής Michael Edmunds, του Πανεπιστημίου του Κάρντιφ, που το 2006 ήταν επικεφαλής μιας μελέτης του Μηχανισμού των Αντικυθήρων, «Αυτό το εύρημα είναι απλά εκπληκτικό, μοναδικό στο είδος του. Ο σχεδιασμός είναι άψογος, τα αστρονομικά δεδομένα χωρίς κανένα λάθος. Ο τρόπος που έχει σχεδιαστεί με αφήνει άναυδο. Όποιος το κατασκεύασε, το έκανε με εξαιρετική προσοχή … από άποψη ιστορικής σημασίας και σπανιότητας, δε μπορώ παρά να το θεωρήσω ως πολυτιμότερο ακόμη κι από τη Τζοκόντα[1]».
Ο μηχανισμός ήταν ένα ξύλινο κουτί, όχι πιο μεγάλο από χοντρό λεξικό (34 x 18 x 9 εκ.) το οποίο περιείχε ένα πολύπλοκο σύστημα γραναζιών. Σήμερα ελάχιστα ίχνη έχουν μείνει από το ξύλο, ενώ, μετά από 2000 χρόνια στο νερό, τα γρανάζια έχουν μετατραπεί σε ακαθόριστες μάζες οξειδωμένου μετάλλου. Παρόλα αυτά, χρησιμοποιώντας πρώτα ακτινογραφίες και στη συνέχεια πιο σύγχρονα συστήματα ψηφιακής απεικόνισης, οι ειδικοί κατάφεραν να μελετήσουν το εσωτερικό του μηχανισμού και να διαβάσουν τις διαβρωμένες επιγραφές του.
Λίγη ιστορία
Ο μηχανισμός ανακαλύφθηκε τυχαία, από σφουγγαράδες, στα Αντικύθηρα το 1900 και ανασύρθηκε λίγο αργότερα στην πρώτη επιχείριση ενάλιας αρχαιολογίας στη χώρα μας.
Τι τον κάνει τόσο σημαντικό;
Πρώτα απ’ όλα γιατί είναι εκπληκτικό το πόσα πράγματα μπορεί να κάνει και με πόσο μεγάλη ακρίβεια. Ως έργο τέχνης είναι αξεπέραστο σε κομψότητα σχεδιασμού και τεχνική αρτιότητα, αλλά ως έργο μηχανικής είναι ακόμη πιο εκπληκτικό. Για να χωρέσουν όλες οι λειτουργίες του μηχανισμού σ’ ένα τόσο μικρό κουτί απαιτήθηκαν όχι μόνο ιδιοφυής σχεδιασμός αλλά και εκτέλεση ασύλληπτης ακρίβειας, ιδιαίτερα αν αναλογιστούμε τα μέσα της εποχής.
Έπειτα, αποτελεί την πρώτη απτή απόδειξη ότι όλες οι περιγραφές αστρονομικών και άλλων παρόμοιων μηχανισμών που βρίσκουμε σε αρχαίες πηγές αναφέρονται σε πραγματικά αντικείμενα (που είχαν κατασκευαστεί και τεθεί σε χρήση) και όχι σε υποθετικούς μηχανισμούς που ποτέ δεν υπήρξαν. Οι ειδικοί θεωρούσαν αδύνατη την ύπαρξη ενός τόσο πολύπλοκου συστήματος γραναζιών δεκατέσσερις ολόκληρους αιώνες πριν τα πρώτα ρολόγια. Ο Μηχανισμός όμως αποδεικνύει, πέρα από κάθε αμφιβολία, ότι οι αρχαίοι έλληνες ήξεραν να κατασκευάζουν γρανάζια και μάλιστα να τα συνδυάζουν με πολύπλοκους και ιδιοφυείς τρόπους οι οποίοι, δυστυχώς, ξεχάστηκαν κι ανακαλύφθηκαν ξανά, αιώνες αργότερα. Η πολυπλοκότητα του μηχανισμού έχει προκαλέσει το θαυμασμό ακόμη και μεγάλων ονομάτων της Ελβετικής ωρολογοποιίας.
Σχεδιάγραμμα που δείχνει την πολυπλοκότητα της διάταξης των γραναζιών στο εσωτερικό του μηχανισμού.
Ποια είναι η χρήση του;
Ο μηχανισμός δεν είναι ρολόι. Δεν είναι φτιαγμένος για να μετρά ώρες, αλλά έτη και αστρονομικούς κύκλους που διαρκούν δεκαετίες. Μπορεί επίσης να προβλέπει εκλείψεις και να αναπαριστά τις κινήσεις των ουρανίων σωμάτων[2]. Ο Μηχανισμός δηλαδή είναι ένας συνδυασμός αστρονομικού υπολογιστή και πλανηταρίου, και χρησιμοποιόταν για τη μελέτη ή την πρόβλεψη ουρανίων φαινομένων και, ίσως, για τη ρύθμιση ημερολογίων. Σε μια εποχή που κάθε περιοχή είχε το δικό της σύστημα μέτρησης του χρόνου, το τελευταίο θα ήταν μάλλον απαραίτητο.
Ας δούμε όμως τι κάνει:
Εμπρόσθια όψη:
- Δείχνει το Αιγυπτιακό Ημερολόγιο, στον εξωτερικό κύκλο της όψης, το οποίο ήταν ηλιακό και όχι σεληνιακό, όπως τα περισσότερα εκείνη την εποχή. Τα αιγυπτιακά ονόματα των μηνών αποδίδονται με ελληνικούς χαρακτήρες. Το αιγυπτιακό έτος είχε διάρκεια μόνο 365 ημερών ως το 238 π.Χ., όταν ο Πτολεμαίος Γ΄ εισήγαγε το θεσμό του δίσεκτου έτους. Ο κατασκευαστής του Μηχανισμού φαίνεται να το γνώριζε, γιατί υπάρχει δυνατότητα μετακίνησης του ημερολογίου για να αναπληρώνεται η απώλεια μιας ημέρας κάθε 4 χρόνια.
- Δείχνει το ηλιακό έτος, στον εσωτερικό κύκλο, ο οποίος φέρει τα ονόματα των αστερισμών. Το έτος διαιρείται σε 12 ίσα μέρη, σύμφωνα με τη Βαβυλωνιακή παράδοση, παρόλο που τα μεγέθη των αστερισμών διαφέρουν.
- Δείχνει τη θέση του Ήλιου σε σχέση με τ’ αστέρια, μέσω ενός δείκτη που μετακινείται μπροστά από τους κύκλους του αιγυπτιακού έτους και του ζωδιακού κύκλου. Δηλαδή, για κάθε ημέρα του έτους, ο μηχανισμός δείχνει τη θέση του ήλιου στην εκλειπτική.
- Δείχνει τη θέση της σελήνης σε σχέση με τα αστέρια, μέσω ενός δεύτερου δείκτη. Αυτό βασιζόταν σε ένα ιδιοφυές επικυκλικό σύστημα γραναζιών που κατάφερνε να αποδίδει τις φαινομενικές ανωμαλίες της κίνησης της σελήνης στο στερέωμα, οι οποίες οφείλονται στην ελλειπτική τροχιά της (δείτε εξήγηση παρακάτω).
- Έδειχνε τις φάσεις της σελήνης, μέσω ενός δίχρωμου σφαιριδίου πάνω στο δείκτη της Σελήνης. Το ασπρόμαυρο σφαιρίδιο στρεφόταν δείχνοντας τη φάση που αντιστοιχούσε στην εκάστοτε ημερομηνία.
- Έδειχνε τη θέση σημαντικών άστρων και αστερισμών στην εκλειπτική, καθώς και την ανατολή ή τη δύση τους κατά τη διάρκεια του έτους. Αυτό γινόταν μέσω συμβόλων στον εσωτερικό από τους δύο κύκλους, τα οποία αντιστοιχούσαν σε επεξηγήσεις στο παρακείμενο «παράπηγμα», ένα είδος λεζάντας.
- Έδειχνε τις θέσεις των 5 πλανητών που ήταν γνωστοί στην αρχαιότητα: Ερμής, Αφροδίτη, Άρης, Δίας, Κρόνος. Έχοντας διαβάσει τα ονόματα του Άρη και της Αφροδίτης στις επιγραφές, οι ερευνητές υπέθεταν την ύπαρξή δεικτών για όλους τους πλανήτες, πράγμα που επιβεβαιώθηκε από τις ψηφιακές απεικονίσεις του 2005. Συνολικά, μαζί με τον ήλιο και τη Σελήνη, ο μηχανισμός απέδιδε τις κινήσεις 7 ουρανίων σωμάτων. [3]
- Οι ερευνητές υποθέτουν πως, αφού ο κατασκευαστής είχε αποδώσει τις ορατές ανωμαλίες της κίνησης της Σελήνης, πιθανότατα ο μηχανισμός θα απέδιδε και τις ανωμαλίες της κίνησης του Ήλιου. Ωστόσο τα γρανάζια που θα επέτρεπαν κάτι τέτοιο δεν έχουν ακόμη εντοπιστεί.
Οπίσθια όψη
Η πίσω όψη είναι πιο πολύπλοκη από την εμπρόσθια, με πέντε διαφορετικά «καντράν».
- Έδειχνε τον Κύκλο του Μέτωνος, στο επάνω καντράν. Ο κύκλος αυτός βασίζεται στην παρατήρηση ότι οι κύκλοι ηλίου και σελήνης επαναλαμβάνονται, σχεδόν τέλεια, κάθε 235 σεληνιακούς μήνες ή κάθε 19 έτη. Η παρατήρηση αυτή χρησίμευσε για τη βελτίωση πολλών αρχαίων ημερολογίων, καθώς επέτρεπε να υπολογιστούν με ακρίβεια πόσες «δίσκεκτες» μέρες θα έπρεπε να προστεθούν και πόσο συχνά. Δεν είναι τυχαίο ότι το εβραϊκό ημερολόγιο, που χρησιμοποιείται ακόμη και σήμερα, βασίζεται στον κύκλο του Μέτωνος. Είναι ενδιαφέρον ότι, ενώ στη μπροστική όψη τα ονόματα των μηνών είναι αιγυπτιακά, εδώ είναι Κορινθιακά.
- Έδειχνε τον Καλλιπικό κύκλο που διαρκεί 79 έτη. Ο κύκλος αυτός αποτελεί ουσιαστικά τετραπλασιασμό του Μετωνικού με αφαίρεση μιας μέρας μετά από τέσσερις Μετωνικούς κύκλους. Αυτό επιτρέπει τον καλύτερο συντονισμό ενός σεληνιακού ημερολογίου με το ηλιακό έτος. Ο μικρός Καλλιπικός δίσκος (στο εσωτερικό του Μετωνικού κύκλου, αριστερά), διαιρείται σε τέταρτα, έτσι ο δείκτης δείχνει σε ποιον από τους τέσσερις Μετωνικούς Κύκλους ανήκει το τρέχον έτος.
- Έδειχνε πότε τελούνταν οι μεγάλοι πανελλήνιοι αγώνες. Ένας μικρός δίσκος, μέσα στο καντράν του Κύκλου του Μέτωνος (δεξιά), αναφέρει τις Ολυμπιάδες, τα Πύθια των Δελφών και τα Νάια της Δωδώνης που τελούνταν κάθε τέσσερα χρόνια (αλλά όχι την ίδια χρονιά), καθώς επίσης τα Ίσθμια και τα Νέμεα (κάθε δύο έτη). Υπάρχει ακόμη μια διοργάνωση, από την οποία σώζεται μόνο το –ΕΙΑ. Πιθανολογείται πως πρόκειται για τα Αλίεια, προς τιμήν του Ήλιου, που τελούνταν στη Ρόδο[4].
- Προέβλεπε εκλείψεις, μέσω ενός δεύτερου «καντράν» στο κάτω μέρος της πίσω όψης, το οποίο έδειχνε τον Κύκλο του Σάρου. Ο Σάρος είναι μια περίοδος 223 σεληνιακών μηνών, μετά από την οποία ο Ήλιος, η Γη και η Σελήνη βρίσκονται στις ίδιες θέσεις μεταξύ τους. Αυτό σημαίνει πως μια έκλειψη που συμβαίνει την ημέρα x ενός Σάρου, θα επαναληφθεί την ίδια ημέρα στον επόμενο κύκλο. Γνωρίζοντας λοιπόν τις εκλείψεις που έχουν συμβεί στο παρελθόν, μπορούμε με ακρίβεια να προβλέψουμε σε ποιες μέρες θα συμβούν οι επόμενες.
- Προέβλεπε την ώρα των εκλείψεων, μέσω του μικρότερου καντράν του Εξελιγμού (που βρίσκεται μέσα στο καντράν του Σάρου). Οι 223 συνοδικοί μήνες του Σάρου αντιστοιχούν σε 18 χρόνια, 11 ημέρες και 8 ώρες (ένα τρίτο της μέρας δηλαδή). Αυτό σημαίνει ότι οι εκλείψεις θα συμβαίνουν την ίδια μέρα, αλλά σε διαφορετικές χρονικές στιγμές μέσα στη μέρα για τρεις κύκλους και μετά το μοτίβο θα επαναληφθεί. Ο Εξελιγμός είναι μια περίοδος 54 ετών που αντιστοιχεί σε 3 Σάρους. Το καντράν είναι διαιρεμένο σε τρίτα τα οποία φέρουν επιγραφές που υποδεικνύουν στο χρήστη να προσθέσει 0 ώρες για τον πρώτο κύκλο, 8 ώρες για το δεύτερο κύκλο και 16 ώρες για τον τρίτο κύκλο. Με αυτό τον τρόπο ο χρήστης μπορεί να προβλέψει όχι μόνο τη μέρα, αλλά και την ώρα της έκλειψης με μεγάλη ακρίβεια.
Πώς λειτουργεί
Είναι προφανές πως ο Μηχανισμός δεν είναι ούτε ηλεκτρική ούτε ηλεκτρονική συσκευή. Η ενέργεια για την κίνησή του προερχόταν από το χρήστη, ο οποίος περιέστρεφε ένα μοχλό ή λαβή, που μετέδιδε την κίνηση μέσω ενός μετωπικού γραναζιού.
Αν θέλετε να δείτε πώς τα γρανάζια συνδυάζονταν για να δώσουν το επιθυμητό αποτέλεσμα, μπορείτε να δείτε αυτό το εκπληκτικό βίντεο. Εναλλακτικά, μπορείτε να βρείτε πιο αναλυτικές απεικονίσεις σ’ αυτή την ιστοσελίδα.
Πώς γίνονταν οι υπολογισμοί;
Συνδυάζοντας γρανάζια με διαφορετικό αριθμό δοντιών (και διαφορετικές αναλογίες) ο μηχανισμός μπορούσε να «πολλαπλασιάζει» και να «διαιρεί» διάφορα μεγέθη. Παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με τους πρώτους μηχανικούς υπολογιστές του 18ου αιώνα, όπως ο Υπολογιστής του Πασκάλ, ή με μηχανικά συστήματα υπολογισμού βολής του που ήταν σε χρήση τον 20ο αιώνα.
Ομολογώ πως τα μαθηματικά δεν είναι το δυνατό μου σημείο. Οι απλούστερες και πιο κατανοητές εξηγήσεις που βρήκα για το πώς λειτουργούσε το σύστημα ήταν ένα βίντεο του 2010 για μια αναπαράσταση του Μηχανισμού με Λέγκο (ναι, Lego!) και ένα δεύτερο βίντεο που εξηγεί πώς λειτουργούν οι αναλογικοί υπολογιστές βολής.
Τεράστιο εύρος γνώσεων και ασύλληπτη τεχνική δεξιότητα
Πώς όμως ο Μηχανισμός κατάφερνε να μιμείται την κίνηση των ουρανίων σωμάτων; Οι κινήσεις των πλανητών δεν είναι καθόλου απλές. Ας πάρουμε το παράδειγμα της Σελήνης, η οποία ακολουθεί μια ελλειπτική τροχιά που την κάνει να κινείται με διαφορετική ταχύτητα από μέρα σε μέρα. Αυτό δεν το είχα παρατηρήσει ποτέ, αλλά οι αρχαίοι αστρονόμοι το γνώριζαν, όπως γνώριζαν και πολλές άλλες παραξενιές της κίνησής της. Παρά τις ακριβέστατες παρατηρήσεις τους, δεν είχαν καμία ερμηνεία για τα φαινόμενα αυτά, ως το Β΄ αιώνα π.Χ., όταν ο Ίππαρχος, ο οποίος πέρασε ένα διάστημα της ζωής του στη Ρόδο, πρότεινε μια θεωρία που φαινόταν να εξηγεί τις ανωμαλίες στην κίνηση της Σελήνης. Ο μηχανισμός φαίνεται να έχει φτιαχτεί με βάση τις θεωρίες του, γιατί η σελήνη φαίνεται να κινείται όπως στην πραγματικότητα: άλλοτε αργά κι άλλοτε γρήγορα.
Με ποιο τρόπο το καταφέρνει αυτό; Εδώ τα πράγματα γίνονται ακόμη πιο ενδιαφέροντα.
To επικυκλικό σύστημα γραναζιών που απέδιδαν την ανώμαλη κίνηση της Σελήνης.
Το σύστημα που αποδίδει την κίνηση της Σελήνης αποτελείται από 4 γρανάζια. Ένα από αυτά δεν έχει προσαρτηθεί στον ίδιο άξονα με τα υπόλοιπα αλλά βρίσκεται κάπως έκκεντρα και μάλιστα μεταδίδει την κίνησή του στο τελευταίο γρανάζι μέσω μιας μικρής ράβδου. Αυτή προσαρμόζεται σε μια σχισμή του τελευταίου γραναζιού και του προκαλεί μια περιοδικά μεταβαλλόμενη κίνηση, η οποία συμφωνεί με τις παρατηρήσεις από τη γη. Ο κατασκευαστής όμως δεν ήταν αρκετά ικανοποιημένος, έτσι έβαλε αυτά τα δύο γανάζια πάων σε ένα άλλο, μεγαλύτερο, το οποίο κάνει την ανώμαλη κίνηση της Σελήνης να αντιστοιχεί στο σωστό χρόνο, ο οποίος διαφέρει από την περιφορά της Σελήνης γύρω από τη Γη. Αυτή η προσαρμογή γραναζιών πάνω σε άλλα λέγεται «επικυκλικό σύστημα» και μπορείτε να δείτε μια αναπαράστασή του σ’ αυτό το βίντεο.
Και εδώ αναρωτιέται κανείς, πόσο εξελιγμένα ήταν τα μαθηματικά της εποχής (χωρίς αραβικά ψηφία, ούτε μηδέν) που επέτρεπαν την κατασκευή γραναζιών με τόσο απίστευτη ακρίβεια; Πόσοι τεχνίτες και πόσα χρόνια πειραματισμών απαιτήθηκαν ώσπου να καταλήξουν σε αυτόν τον εξαιρετικά πολύπλοκο σχεδιασμό; Για πόσα χρόνια (ή αιώνες) οι αρχαίοι έλληνες χρησιμοποιούσαν γρανάζια για τεχνικές εφαρμογές ώσπου να φτάσουν στο σημείο να δημιουργήσουν έναν τόσο εξελιγμένο μηχανισμό;
Για ποιον κατασκευάστηκε και γιατί;
Αναμφίβολα, ο Μηχανισμός σχεδιάστηκε από κάποιον αστρονόμο, ο οποίος γνώριζε τη Βαβυλωνιακή αστρονομική παράδοση. Οι Βαβυλώνιοι διατηρούσαν αστρονομικά αρχεία αιώνων τα οποία επέτρεπαν την εξαγωγή συμπερασμάτων για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Η παράδοση αυτή θα πρέπει να είχε μεταλαμπαδευτεί και στον ελληνόφωνο κόσμο. Ο Θαλής ο Μιλήσιος, ο πρώτος άνθρωπος που ξέρουμε ότι προέβλεψε μια έκλειψη (την έκλειψη του 585 π.Χ. που συνέβη κατά τη διάρκεια μιας μάχης μεταξύ Περσών και Λυδών και προκάλεσε το τέλος των εχθροπραξιών), θα πρέπει να είχε πρόσβαση σε τέτοια στοιχεία, πάνω στα οποία θα πρέπει να βάσισε την πρόβλεψή του.
Από την άλλη, οι επιγραφές του Μηχανισμού αποτελούν ένα εκτενές εγχειρίδιο οδηγιών[5] που αποκαλύπτει πως ο Μηχανισμός προοριζόταν για χρήση από κάποιον μη ειδικό. Μάλιστα, αν δεν υπήρχαν αυτές οι επιγραφές, το πιθανότερο είναι πως ακόμη δε θα είχαμε καταλάβει ποια ήταν η χρήση του.
Η επιγραφή που σώζεται στο θραύσμα G.
Επιπλέον, ο Μηχανισμός έχει φτιαχτεί για να υπολογίζει όχι μόνο τα «μεγάλα» αστρονομικά φαινόμενα, όπως οι εκλείψεις, αλλά και κάτι τόσο απλό όσο οι ημερομηνίες των Πανελλήνιων Αγώνων. Είναι και αυτό μια ένδειξη ότι ο Μηχανισμός δεν είχε φτιαχτεί για να χρησιμοποιείται αποκλειστικά από αστρονόμους, αλλά προοριζόταν για ένα ευρύτερο κοινό.
Είναι πιθανό πως ο μηχανισμός είχε σχεδιαστεί για έναν από τους βασιλιάδες της Ελληνιστικής εποχής – το αν προοριζόταν για αστρονομική χρήση ή απλώς για επίδειξη μας είναι φυσικά άγνωστο. Θα μπορούσε επίσης να είναι ένα διδακτικό εργαλείο για κάποια φιλοσοφική σχολή ή κάποια βιβλιοθήκη της εποχής.
Δυστυχώς, η έλλειψη γραπτών πηγών για το αντικείμενο περιορίζει την εξαγωγή τέτοιων συμπερασμάτων στο χώρο της εικασίας.
Πώς κατέληξε σ’ ένα πλοίο με προορισμό τη Ρώμη;
Προσωπικά, συμφωνώ με τη θεωρία ότι ο Μηχανισμός βρισκόταν στο πλοίο που ναυάγησε στα Αντικύθηρα ως μέρος ενός φορτίου πολύτιμων αντικειμένων ελληνικής προέλευσης που προοριζόταν για τη Ρώμη (ή για κάποιο άλλο Ρωμαϊκό λιμάνι). Αν ήταν δημόσιο λάφυρο, κάτι πολύ συνηθισμένο εκείνη την εποχή που η Ρώμη επεκτεινόταν σε βάρος του ελληνικού κόσμου, θα κατέληγε ως έκθεμα σε κάποιο δημόσιο χώρο, πιθανώς ναό. Αν όχι, τότε πιθανώς θα κατέληγε (όπως ο Μηχανισμός του Αρχιμήδη) στην ιδιωτική συλλογή κάποιου Ρωμαίου ευπατρίδη, ο οποίος μπορεί να ήξερε τη χρήση του, αλλά μπορεί απλώς να τον χρησιμοποιούσε για εντυπωσιάζει τους καλεσμένους του.
(Μπορώ σχεδόν να φανταστώ τη σκηνή, μετά από ένα πλουσιοπάροχο Ρωμαϊκό δείπνο, ένας δούλος να περιφέρει το μηχανισμό για να τον θαυμάσουν οι συνδαιτημόνες, ενώ ο ιδιοκτήτης θα στοιχηματίζει πως μπορεί να προβλέψει την επόμενη έκλειψη).
Ένα ρωμαϊκό συμπόσιο (Anton von Werner, 1877).
Πότε κατασκευάστηκε;
Με βάση την τυπολογία των χαρακτήρων στις επιγραφές, οι αρχαιολόγοι καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι κατασκευάστηκε μεταξύ 150 – 100 π.Χ., μια γενιά η περισσότερο πριν το ναυάγιο[6].
Μια δεύτερη άποψη, που βασίζεται στην ανάλυση του μηχανισμού πρόβλεψης εκλείψεων, θεωρεί πως η κατασκευή του πρέπει να έγινε νωρίτερα, ίσως το 205 π.Χ., γιατί τότε ο Κύκλος του Σάρου είναι ακριβέστερος.
Πού φτιάχτηκε;
Είναι δύσκολο να πει κανείς με σιγουριά που μπορεί να κατασκευάστηκε ο Μηχανισμός. Θα μπορούσε να είχε κατασκευαστεί σε πολλές ελληνικές πόλεις και το σίγουρο είναι πως το πλοίο που τον μετέφερε είχε επισκεφτεί αρκετές. Ωστόσο είναι πιθανότερο πως προέρχεται από κάποια πόλη του ανατολικού αιγαίου ή της ανατολικής Μεσογείου, ιδιαίτερα κάποια με αστρονομική και φιλοσοφική παράδοση.
Αν ο μηχανισμός περιείχε μόνο το Αιγυπτιακό ημερολόγιο, τότε η Αλεξάνδρεια θα ήταν ο πιθανότερος τόπος κατασκευής του. Ωστόσο, όπως ήδη αναφέρθηκε, ο Μηχανισμός χρησιμοποιεί και το Κορινθιακό ημερολόγιο, στην πίσω όψη. Συνεπώς, πρέπει να φτιάχτηκε για χρήση σε κάποια πόλη που ακολουθούσε το Κορινθιακό σύστημα, με πιθανότερες τις Συρακούσες ή τη Ρόδο που και οι δυο ήταν ακαδημαϊκά κέντρα που είχαν να επιδείξουν εξαίρετους επιστήμονες. Οι Συρακούσες ήταν η πατρίδα του Αρχιμήδη, ενός επιστήμονα του βεληνεκούς του Νεύτωνα ή του Γαλιλαίου, ο οποίος μάλιστα είχε επινοήσει έναν παρόμοιο μηχανισμό (τον οποίο είχε δει ο Κικέρωνας στη Ρώμη). Από την άλλη, η Ρόδος είχε τον Ίππαρχο, τον πατέρα της αστρονομίας, ο οποίος είχε προτείνει μια θεωρία που φαινόταν να ερμηνεύει τη φαινομενική κίνηση της Σελήνης στον ουρανό, την οποία αναπαράγει ο Μηχανισμός.
Όμως, όπως έχω ήδη αναφέρει, η έλλειψη οποιασδήποτε αναφοράς σχετικά με το μηχανισμό σημαίνει πως μάλλον ποτέ δε θα μάθουμε με σιγουριά πού ακριβώς κατασκευάστηκε.
Πώς κατασκευάστηκε;
Η μακραίωνη παράδοση στην επεξεργασία της πέτρας, του ξύλου και του μετάλλου είχε δώσει στους αρχαίους έλληνες μια δεξιοτεχνία την οποία εμείς δε μπορούμε να μιμηθούμε, ακόμη και με τα πιο σύγχρονα εργαλεία (ρωτήστε τους αναστηλωτές της Ακρόπολης). Παρά την πολυπλοκότητά του, ο Μηχανισμός κατασκευάστηκε με απλά εργαλεία από τεχνίτες που ήξεραν αρκετά μαθηματικά και γεωμετρία ώστε να μπορούν να κατασκευάσουν τα γρανάζια με ακρίβεια.
Ο Michael Wright, που μελέτησε το Μηχανισμό, κατασκεύασε ένα δικό του μοντέλο χρησιμοποιώντας αρχαία εργαλεία και τεχνικές, αποδεικνύοντας πως η κατασκευή του ήταν δυνατή με τα μέσα της εποχής.
Πώς ανακαλύψαμε τι κάνει;
Αναφέρεται πως όταν ανασύρθηκαν τα κομμάτια του μηχανισμού, ένας αξιωματικός του πολεμικού σκάφους Μυκάλη, που συμμετείχε στην ανέλκυση, θέλησε να τα πετάξει στη θάλασσα, αλλά τον σταμάτησε ο Π. Ρεδιάδης, που πρόσεξε ότι είχαν ίχνη μετάλλου. Στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, ο μηχανισμός έμεινε για μήνες σε ένα κουτί, για να διαπιστώσουν οι συντηρητές αν ταίριαζε με κάποιο από τα χάλκινα αγάλματα που συντηρούσαν[7]. Εξετάζοντας αυτό το κουτί, κάπου ένα χρόνο μετά την ανάσυρσή τους, ο πρώην Υπουργός και ο Έφορος πρόσεξαν ότι τα κομμάτια δεν θα μπορούσαν να ανήκουν σε γλυπτό, αλλά σε κάποιο μηχανισμό. Τι μηχανισμό όμως;
Στην προσπάθεια να απαντηθεί το ερώτημα, συμμετείχαν πολλοί, όπως οι I. Σβορώνος και A. Willhelm (1902), Γ. Αθανασιάδης και O. Ρουσόπουλος (1902), Π. Ρεδιάδης (1903), K. Ράδος (1905), Β. Στάης (1905), A. Rehm (1907), H. Diels (1924), I. Θεοφανίδης (1925-1930), R. Gunther (1932), G. Karo (1948) και W. Hartner (1967). Χρησιμοποιώντας φωτογραφίες με απλό και πλάγιο φωτισμό κατόρθωσαν να διαβάσουν αρκετές επιγραφές. Χρησιμοποίησαν τις γνώσεις και την εμπειρία τους και, παρά τις διαφωνίες τους για το τί ήταν (αστρολάβος, όργανο ναυσιπλοΐας ή πλανητάριο) ή για το πότε κατασκευάστηκε (από τον 1ο αιώνα π.Χ. ως τον 5ο αιώνα μ.Χ.), έκαναν σημαντικά βήματα προόδου για την επίλυση του μυστηρίου[8].
Το 1951, ένας Βρετανός Ιστορικός Επιστημών, ο Derek De Solla Price, αφιέρωσε 8 χρόνια στη μελέτη του μηχανισμού, χρησιμοποιώντας ακτίνες Χ και τη βοήθεια του επιγραφολόγου Γ. Σταμίρη. Κατέληξε στο συμπέρασμα ότι επρόκειτο για ένα σεληνιακό-ηλιακό ημερολογιακό υπολογιστή, στην παράδοση των συσκευών του Αρχιμήδη. Η περίφημη μονογραφία του, το 1959, αποτέλεσε τη βάση των μελλοντικών ερευνών. Το 1974 δημοσίευσε τα συμπεράσματά του σε βιβλίο με περισσότερες ακτινογραφίες από τον Κ. Καρακάλο, ενώ επίσης κατασκεύασε και ένα μοντέλο του Μηχανισμού.
Ο M. Wright, με τη βοήθεια του A. Bromley, επανεξέτασε τα θραύσματα με Αξονικό Τομογράφο. Έκανε μετατροπές στο μοντέλο του Price με βάση το επικυκλικό μοντέλο της θεωρίας του Ίππαρχου (1986). Ο Wright τελικά κατέληξε στο συμπέρασμα ότο επρόκειτο για ένα πλανητάριο, που προέβλεπε όχι μόνο τις κινήσεις του Ήλιου και της Σελήνης, αλλά και όλων των γνωστών πλανητών της αρχαιότητας (2003). Κατασκεύασε το μοντέλο του το 2005[9].
Ακολούθησαν κι άλλοι ερευνητές, όπως οι J. Evans, C. Carman και A. Thorndike (2010), T. Freeth και A. Jones (2012) και M. Edmunds, ο οποίος τόνισε την ανάγκη να μελετηθεί ο Μηχανισμός με τεχνολογίες ψηφιακής απεικόνισης και αποτέλεσε κινητήρια δύναμη για τη δημιουργία του Προγράμματος Έρευνας για το Μηχανισμό των Αντικυθήρων.[10]
Χρησιμοποιώντας την τελευταία λέξη της τεχνολογίας
Το 2005, το Ελληνικό Υπουργείο Πολιτισμού ανέλαβε το Πρόγραμμα Έρευνας για το Μηχανισμό των Αντικυθήρων, που πραγματοποιήθηκε από μια διεθνή ομάδα. Οι ερευνητές χρησιμοποίησαν ψηφιακή φωτογραφία, χημική ανάλυση (με φασματογραφία ακτίνων Χ), μια συσκευή ψηφιακής απεικόνισης PTM, της Hewlett Packard και τον ψηφιακό τομογράφο «Bladerunner» της εταιρείας X-Tek. Τα αποτελέσματα, που δημοσιεύτηκαν το 2006, αποκάλυψαν το εσωτερικό του μηχανισμού με πρωτοφανή ευκρίνεια, η οποία επέτρεψε να επιβεβαιωθεί η ύπαρξη 30 σωζόμενων γραναζιών και να διπλασιαστεί ο αριθμός των χαρακτήρων που μπόρεσαν να αναγνωριστούν. Η ομάδα κατασεκύασε ένα νέο ψηφιακό μοντέλο και χρονολόγησε τη συσκευή μεταξύ 150-100 π.Χ., με βάση παλαιογραφικές ενδείξεις[11].
Ο Μηχανισμός σήμερα
Αποτελεί γενική παραδοχή ότι ο μηχανισμός των Αντικυθήρων είναι ένα από τα σημαντικότερα αρχαιολογικά ευρήματα όλων των εποχών, παρά το γεγονός ότι σώζεται μόλις το 1/3 του, και αυτό σε κακή κατάσταση. Σίγουρα ένας αιώνας μελέτης και η συνδρομή της τεχνολογίας απάντησαν σε πολλά από τα ερωτήματά μας, αλλά υπάρχουν ακόμη πολλά που δε γνωρίζουμε και που ίσως ποτέ δε μάθουμε. Μια πρόσφατη υποθαλάσσια ανασκαφή στον τόπο του ναυαγίου αποκάλυψε ακόμη περισσότερα ευρήματα. Καθώς αυτά αναλύονται και η τεχνολογία προχωρά, είναι πιθανό πως ο Μηχανισμός θα μας αποκαλύψει περισσότερα από τα μυστικά του.
[1] Scientists Unravel Mystery of Ancient Greek Machine; Live Science. Ανακτήθηκε τον Απρίλιο του 2016.
[2] The Antikythera Shipwreck, 2012, σελ. 239.
[3] Όπ. π.
[4] Οπ. π., σελ. 247.
[5] Ως σήμερα έχουν διαβαστεί 37 σειρές που περιέχουν 1380 χαρακτήρες και 560 πλήρεις λέξεις. Οπ.π., σελ. 245.
[6] Οπ. π., σελ. 240.
[7] Οπ. π., σελ. 228.
[8] Ibid., pp. 228-30.
[9] Οπ. π., σελ. 230.
[10] The Antikythera Mechanism; seeing inside a two-thousand-year old computer
[11] Οπ. π., σελ. 240.
Πηγές εικόνων
Εμπρόσθια όψη: http://dlib.nyu.edu/awdl/isaw/isaw-papers/4/images/figure04.jpg
Γρανάζια κίνησης Σελήνης: http://www.kpbs.org/news/2013/mar/29/nova-ancient-computer/
Ρωμαϊκό συμπόσιο: http://antinousgaygod.blogspot.gr/2015/11/how-to-plan-your-own-festive-antinous.html
Όλες οι άλλες εικόνες προέρχονται από τον κατάλογο της έκθεσης «Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων» στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο το 2012.
Περαιτέρω βιβλιογραφία:
Όλοι οι σύνδεσμοι που περιέχονται στο κείμενο περιέχουν χρήσιμες πληροφορίες. Παρόλα αυτά, η βασική μου πηγή για τη σύνταξη αυτού του άρθρου ήταν ο κατάλογος της έκθεσης «Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων» στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο το 2012. Οι σελίδες μπορεί να μην αντιστοιχούν στην ελληνική έκδοση, γιατί διαθέτω μόνο την αγγλόφωνη εκδοχή του:
“The Antikythera Shipwreck. The Ship, The Treasures, The Mechanism. National Archaeological Museum, April 2012 – April 2013“. Hellenic Ministry of Culture and Tourism; National Archaeological Museum. Editors Nikolaos Kaltsas & Elena Vlachogianni & Polyxeni Bouyia. Athens: Kapon, 2012, ISBN 978-960-386-031-0.
Ο ιστότοπος του Προγράμματος Έρευνας για το Μηχανισμό των Αντικυθήρων αποτελεί καλή πηγή πληροφοριών για το Μηχανισμό. Η αγγλόφωνη εκδοχή του (The Antikythera Mechanism Research Project) περιέχει περισσότερες, καθώς και ένα τμήμα με απαντήσεις για τις συχνότερες ερωτήσεις.
Αν είστε οπτικός τύπος, στο διαδίκτυο (youtube) κυκλοφορούν πολλά ντοκιμαντέρ για το Μηχανισμό, όπως αυτό, ένα από τα πιο ενδιαφέροντα και επιστημονικώς άρτια.
Αν διαβάζετε αγγλικά, οι παρακάτω δημοσιεύσεις είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσες:
Carman, C., Thorndike, A., Evans, J., On the pin-and-slot device of the Antikythera Mechanism, with a new application to the superior planets
Evans, J., Carman, C., Thorndike, A., Solar anomaly and planetary displays in the Antikythera Mechanism
Freeth, T., Jones, A., Cosmos in the Antikythera Mechanism
Freeth, T., Decoding an Ancient Computer
Freeth et al., Decoding the Antikythera Mechanism: Investigation of an Ancient Astronomical Calculator
Gallagher, S., Gears of War; when mechanical analog computers ruled the waves
Haughton, B., Hidden History: Lost Civilizations, Secret Knowledge, and Ancient Mysteries
Price, Derek de Solla, Gears from the Greeks. The Antikythera Mechanism: A Calendar Computer from ca. 80 BC.
Wright, M.T., The Antikythera Mechanism and the Early History of the Moon-Phase Display
Αριστοτελης Ξεναγος 
